Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қишлоқ ва

 
Саволлар: 
1. Қуйидаги терминларни тушунтиринг: а) бириккан белгилар: б) бириккан 
белгиларнинг рекомбинасияси: в) кроссинговер: г) уч генли анализ қилувчи 
чатиштириш: д) хромосома картаси: э) генлар орасидаги масофа бирлиги 
(морганида) . 
2. Нима учун генлар орасидаги масофа узун бўлса кроссинговер частотаси кўп 
бўлади? 
3. Кроссинговерни тушунтирадиган назарияларини таҳлил қилинг. 
VII-БЎЛИМ. МУТАЦИОН ЎЗГАРУВЧАНЛИК. 
10-МАВЗУ: ЎЗГАРУВЧАНЛИК ҚОНУНИЯТЛАРИ. ПОЛИПЛОИДИЯ. 
УЗОҚ ДУРАГАЙЛАШ. 
Режа: 
1. Ўзгарувчанлик хиллари ва ўрганиш усуллари. 
2. Мутацион ўзгарувчанлик. 
3. Ирсий ўзгарувчанликда гомологик қаторлар қонуни. 
4. Модификацион (фенотипик) ўзгарувчанлик. 
Адабиётлар. 1, 2, 4, 5, 7, 10, 13. 
Ўзгарувчанлик дейилганда барча тирик мавжудодларнинг ўзгариши 
тушунилади. Ўзгарувчанлик туфайли организмда янги белги ва хусусиятлар 
пайдо бўлади,ёки қандайдир бор бўлган белги йўқолади. Ҳар бир популясияда 
айрим организмлар ҳар хил белгилари билан ва хусусиятлари билан бир-
биридан фарқ қилиб туради. Битта турга кирувчи организмлар ўртасидаги 
фарқ унинг генотипининг ўзгариши билан ёки ташқи муҳит таъсирида юзага 
чиқиши мумкин.Шунга кўра, ўзгарувчанлик иккига яъни ирсий ва ирсий 
бўлмаганга ажратилади.Ирсий ўзгарувчанлик генотипининг ўзгариши 
натижасида содир бўлганлиги учун бу ўзгарувчанликни генотипик 
ўзгарувчанлик ҳам дейилади. Генотипик ўзгарувчанлик икки хил бўлади; 
комбинатив, мутасион. Комбинатив ўзгарувчанлик уч хил йўлда ҳосил 
бўлиши мумкин.Шундан икки йўли меёз жараёнига боғлиқ бўлиб,гомологик 
хромосомаларнинг ўзаро чалкашуви ва анафазада ота-она хромосомаларининг 
қутбларга тасодифий равишда ажралиши натижасида содир бўлади. Учинчи 

---

46 
йўли эса уруғланиш жараёнида тухум ҳужайрани қайси уруғ ҳужайра 
уруғлантиришга боғлиқ. Мутасион ўзгарувчанлик организм генлари ва 
хромосомаларининг сифат ва сон жиҳатидан ўзгариши натижасида юзага 
келади. 
Ирсий бўлмаган ўзгарувчанликда эса генотипда ўзгариш содир 
бўлмасдан фақат фенотип ўзгаради.Шунинг учун бу ўзгарувчанликни 
фенотипик ўзгарувчанлик ҳам дейилади. 
Ўзгарувчанликни ўрганишда олий математиканинг бир бўлими бўлган 
вариасион статистика қўлланилади.Вариасион статистиканинг назарий асоси 
катта рақамлар ва эҳтимоллар назариясидир. 
Ўзгарувчанлик хиллари. 
Ўзгарувчанлик 
Фенотип Генотип
модификасион тасоддифий Генератив Соматик 
комбинатив комбинатив мутасион 
мутасион 
Геном мутасиялари хромосома ген мутасиялари 
мутасиялари 
тушиб ортиб 
поли- анеуп- хромосо- битта қолиш кетиш 
плоидия лоидия малараро хромо- лик лик 
сомада
гаплоидия алмашиб 
қолишлик 
симметрик ассимметрик инверсия етишмов- ортиб ке- 
транслокасия транслокасия чилик тишлик 
(делесия) (дупликасия) 
Бу усул ёрдамида ҳар хил популясияларда (зот, пода, линия ва оила) 
белгиларнинг ўзгарувчанлик даражаси,белгиларнинг ўртача қийматлари, 
белгиларнинг ўзаро боғлиқлиги ва наслга берилиш даражалари аниқланиши 
мумкин. Бундан ташқари бу усул ёрдамида белгиларга аллел бўлмаган 
доминант генлар таъсири, аллел генларнинг ўзаро таъсири, ўртача наслга 
берилиши, ўта доминантлик ва бошқа таъсирлар ўрганилади. 
Биометрик усул ўзгарувчан белгилар билан иш кўради. Белгилар, ўз 
навбатида, миқдор ва сифат белгиларига бўлинади. Миқдор белгилар ўлчаш ва 
ҳисоблаш ёрдамида ўрганилиб, рақам-лар билан кўрсатилади. Сифат 
белгиларга ҳайвонлар ранги, шох ва қулоқлар шакли ва бошқалар киради. 
Сифат белгилари сўз билан ифодаланади. 

---

47 
Мутация деган тушунчани фанга биринчи бўлиб Голландиялик генетик 
Г.Де-Фриз киритди. У кўп йиллар давомида ўсимликларда учрайдиган 
мутасияларни ўрганди. Кузатишларни хулосалаб, 1901- 1903 йиллари ўзининг 
мутасион таълимотини яратди.Унинг таърифига кўра мутасия - бу ирсий 
белгиларнинг кескин ўзгариш ҳодисасидир. Ушбу мутасион таълимотда 
илгари сурилган ғоялар қуйидагилардир: 1) мутасиялар тўсатдан пайдо 
бўлади: 2) мутасия натижасида ҳосил бўлган янги белгилар турғундир: 3) 
мутасиялар 
ирсий 
бўлмаган 
ўзгарувчанликдан 
фарқи 
ўлароқ, 
ўзгарувчанликнинг ўртамиёна шакли теварагида узлуксиз қатор-ҳосил 
қилмайди. Чунки мутасия натижасида сифат жиҳатидан ўзгариш содир 
бўлади. 4) мутасиялар ҳар хил кўринишда пайдо бўлиб, фойдали ва зарарли 
бўлиши мумкин: 5) мутасияларнинг учраш эҳтимоли ўрганилган организмлар 
сонига боғлиқ: 6) ўхшаш мутасиялар бир неча марта пайдо бўлиши мумкин. 
Мутасияларнинг қуйидаги хиллари мавжуд. 
И.Геномнинг ўзгариш хусусиятига қараб;