Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қишлоқ ва

1) ўсимликларда жинсий ҳужайраларнинг бўлинишини; 
2) ўсимликларнинг биринчи бўғинида ҳаётчанлик (гетерозис) нинг 
вужудга келишининг,яъни Ф1 дурагайининг ота-она организмларидан тез 
ўсиб ривожланиши ва серҳосил бўлиши; 
3) дурагай ўсимликларда бошланғич формаларни қайта тиклаш 
мумкинлигини; 
4) дурагайлар авлодининг ҳар хил бўлишини (яъни ажралиш ҳодисасини); 
5) ресипрок (чатиштириладиган формалардан бирининг бир гал она, 
иккинчи гал ота сифатида иштирок этиши ресипрок чатиштириш дейилади) 
чатиштиришдан олинган дурагайларнинг бир-биридан фарқ қилишини 
аниқлади. 
А.С.Серебровский узоқ турларни чатиштириш соҳасида олиб борган 
жуда кўп ишларни асосида биринчи бўғин дурагайлар ота-она турлар 
фенотипининг оралиқ кўринишида бўлишини аниқлади. Бироқ биринчи бўғин 
дурагайларида белгилар бўйича тафовутлар бўлади: баъзи дурагайларда она, 
бошқаларида эса ота сифатида олинган формаларнинг белги ва хусусиятлари 
ривожланади; дурагайларда бирор белги ота-она формадагига нисбатан 
кучлироқ ривожланиши ёки янги белгилар вужудга келиши, бошқалари 
бутунлай йўқолиб кетиши мумкин. 
Тур ичидаги дурагайлар каби, турлараро дурагайларда ҳам белгилар 
бўйича ажралиш ҳодисаси юз беради, бироқ кейингисида ажралиш кўлами 
жуда кенг бўлади, яъни ота-она турларга ўхшаш ўсимликлардан ташқари, 
оралиқ кўринишида бўлган ва янги формалар ҳосил бўлиши кузатилади. Бу 
ҳодиса генетик жиҳатидан узоқ бўлган турлар ва авлодларни чатиштириш 
селексия учун нақадар аҳамиятли эканлигини кўрсатади. 
4) Узоқ формаларни чатиштиришда олинган дурагайлар қисман ёки 
бутунлай насл бермаслиги билан характерланади. Чатиштириладиган турлар 
ва авлодлар систематик жиҳатдан бир-биридан қанча узоқ бўлса, 
дурагайларнинг наслсизлиги шунча кучли бўлади. 
Узоқ формалар дурагайида фақат генетик сабаблар туфайли эмас, балки 
ташқи ва ички ноқулай шароит таъсирида ҳам меёз просесси бузилади. 
И.В.Мичурин 
ботаник 
жиҳатдан 
узоқ 
бўлган 
формаларни 
чатиштиришдан олинган дурагайларнинг наслсизлигига барҳам бериш учун 

---

53 
бир қанча усуллар ишлаб чиқди. Булар: парвариш қилиш, ментор ва дурагайни 
ота ёки она ўсимлик билан қайта чатиштириш (беккросс) усулларидир. 
Ҳозирги вақтда узоқ формалар дурагайининг насл берадиган қилишнинг 
бирдан-бир йўли амфидиплоидия ёки аллополиплоидия ҳодисасидан 
фойдаланишдир. Аллоплоиплоидия ҳар хил турларни чатиштирганда 
уларнинг геномларининг қўшилиши асосида вужудга келади, масалан, 
турлараро дурагайда А ва В геномлар қўшилиб, амфигаплоид АВ, 
дурагайнинг геномлари иккига орца, ААВВ-амфидиплоид (аллотетраплоид) 
ҳосил бўлади. 
Амфидиплоидия ҳодисаси туфайли дурагайлаш ва дурагайларга 
хромосомалар сонини иккига кўпайтириш йўли билан янги турғун 
формаларини чиқариш имконияти туғилди. 
Г.Д.Карпеченко 20-йил бошларида турп билан карамни ўзаро 
чатиштириб, насл берадиган дурагай олди. Ғалладошлар оиласининг ҳар хил 
авлодларга мансуб бўлган буғдой билан буғдойиқни чатиштириш бўйича 
академик Н.В.Сисин томонидан олиб борилган кўп йиллик ишлар селексия 
практикаси учун жуда ҳам муҳимдир. У буғдойиқнинг баъзи қимматли 
белгиларига эга бўлган буғдой ўсимликларидан бир қанча серҳосил нав 
чиқарди. 
Ғўзадан 52 хромосомали (н

26) саноат навларини 26 хромосомали (н

13) 
ёввоий формалар билан чатиштириш селексия учун катта истиқболлар яратиб 
бермоқда. Шуни ҳам айтиш керакки, узоқ турларни дурагайлаш иши ҳали ҳам 
кенг кўламда олиб борилаётгани йўқ. Селексия фаннинг кейинги тараққиётида 
узоқ формаларни дурагайлашдан ажойиб муваффақиятларга эришилиши аниқ.