2 - ma'ruza va amaliy mashg`ulot mavzusi
Xitoyda matbuot tili matnlarini tarjima qilish
Publitsistika - adabiyot va jurnalistikaning turi bulib, zamonamiz
muammolari va hozirgi kunda zarur siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy savollarni kurib
chikadi. Publicistikaning maqqsadi - jamiyatga ta'sir utkazish, insonlarni
kandaydir hakikatga jalb kilib, ularning ta'sirlanishlariga erishmok. Publitsitikada
har doim anik tasvirlangan mualliflik dunyokarashi mavjud buladi va unda
muallifning uydirmalari bulmaydi. Publitsistika fani - hozirgi kunda ruy
berayotgan yoki avval sodir bulgan kandaydir vokea, hodisa va kolaversa,
muallifning bu vokea va hodisa hakidagi fikrini urganadi. Publitsistika jamoat
fikrini muayyan shaklga keltiradi, mualliflar, o`z karashlarini himoya kilish
barobarida uzaro munozaraga kirishadilar. Publitsistik uslub hissiyotliligi va
munozaraliligi bilan ajralib turadi.
Publitsistika va badiiy tarjima
XX asr boshlaridagi xitoy adabiyotining uziga hos hususiyati, uning nafakat
nasr janrini, balki ijodiyotning boshka turlariga ta'sir kilgan publitsistikadadir. U
hammani kiziktirgan adabiyotda keskir kutarilgan savollarda, she'riy vositalarni va
she'riy usullarni tanlashda, asarlarning va pafosning stilistikasida uz ifodasini
topgan. Veny nasrining turli kurinishlari ijtimoiy hayotga tugridan-tugri kilingan
munosabatning oddiy formasi bulib koldi. Usha davrning o`z karashlariga ega
kuchli adabiyotshunoslari bunga zurga tan berganlar. Yan-Fu va U Ju-Lunьning
jamiyatga oid makolalari, Lyu Yun-Funing siyosiy esselari usha paytda kuchli
ta'sir utkazgan. Syuyning o`z harakteri bilan publitsistik makolalar va pamfletlarga
yakin bulgan mukaddimasi kata kizikish uygotgan va yozuvchi va tarjimon Linь
Shu tan bularga bergan. Asarlarining tarjimsaiga yozilgan mukaddimasi, boshka
mualliflarnikiga nisbatan nafakat kuchli his-tuygularga tulaligi, balki, asardagi
muammolarninig munozara tarzida bulganligi bilan fark kiladi. Hullas,
D.Defoning romani mukaddimasida u zamonanig istaklaridan kelib chikkan holda,
insonning ahlokiy sifatlari hakida ta'idlab utgan. Valьter Skot va Haggard
romanlarining mukaddimasida milliy uzlikni anglash, vatanparvarlik tushunchalari
hakida tuhtalib utgan. Insho yozishiningmaishiy formalari bulgan: kundaliklar,
epistollar (noma shaklidagi asar), manzarali va hayotiy miniatyuralari kata kizikish
uygotgan.
Insho yozish va publicistika deya atalmish yangi yunalish avvalo
islohotchilarning harakatlari bilan uzaro boglik. «Yangi yunalish » tushunchasi
baravar mikdorda mafkuraviy va badiiy ijodiyotga oid. Dunyokarash tartibi
bulgani kabi, bu jamiyati kayta kurishga karatilgan islohotchilarning «yangi»
goyalari sohasidir. Adabiyotga kiritilgan yangi goyalarda, avvalambor mavzular
majmuining sezilarli darajada kengayishi, muhimligi ifodalangan.Bu yunalishning
izlanuvchi mutahassislari, adabiyotning eski estetik koidalarini buzishga urinib
kurmaganlar, va aksina ular uzgartirishga va yangilashga harakat kilganlar. Lyan
bu hakda: «eski tuzilishni yangi goyalar bilan tuldirish» degan.
Yangi yunalish namoyondalari ijtimoiy-siyosiy, ilmiy-badiiy publicistikaga
va esseistika (insho yozish) ga e'tibor karatganlar. Kan YU-vey, Tanь Sv-tun
uzlaridan bu janrda kuplab misollarni koldirganlar, birok uzining badiiyligi va
kuchli ma'noga ega asarlari bilan boshkalardan ajralib turgan Lyan Ci-chao eng
katta hissasini kushdi. Insholari ukuvchilarga imkon darajasida tushunarli bulishi
uchun , yorkin kiyofalarga va ritorik tasvirlarga tayanishga harakat kilgan.
Jushkinlikni ifodalaydigan insholari usha vakt adabiyotida kuchmas iz koldirgan.
Usha vakt publicistikasida Sunь Yat-Senning siyosat, jamiyat va madaniyatning
muhim muammolari tilga olingan, teran va mazmunli makolalari muhim urinni
egallagan. Chjan Bin-linь (1869-1936), Czou Jun (1885-1905) va boshkarag
kanday dong taratgan bulsalar, shunday buyuk mashhurlikni Czoy Junning,
makola, pamflet, inshlari bilan uz iktidorini namoyon kilgan Chjan tomonidan his-
hayajonli mukaddimasi yuborilgan, publicistik «Inkilobchi armiya»
poema(doston)- murojaati juda katta mashhurlikni kulga kiritdi.
Yosh Lu Sinning ilk publicistik makolalari va 1903-1905-illarda yozilgan, ilm-fan,
madaniyat, estetik tarzda yozilgan insholari kata kizikish uygotgan (Hitoy
geologiyasiga kiska ocherk). Keyinrok esa, 1908-yil unig estetikaga oid, dunyo
madaniyati va ilm-fanining anik dalillariga asoslangan «Yovuz she'riyatning
kuchi» deya nomlangan kuzga kuringan asari paydo buldi.
Publitsistikani rivojlanishining 10-yillarida,1915-yildan buyon SHanhayda
chop etila boshlangan «Sinь cinnyanь» tarakkiyparvar jurnali muhim ahamiyat
kasb etadi. Turli mavzulardagi asarlar (publicistik, badiiy, ilmiy- insho, makolalar,
pamfletlar, tarjimalar, she'rlar) chop etilgan. Jurnalning bu hususiyatlarini
zamondoshlar yahshi tushunganlar va ular buni yangi adabiyotning belgisi deya
kabul kilganlar. Undagi ma'lumotlar tez-tez munozarali harakterga ega bulgan
bulib, hitoy odamlari hayotidagi eng muhim masalalarnining uchini chikarishga
e'tibor karatilgan. Hullas, birrinchi navbatda, Chenь Dsyuning paydo bulishidan
sung, Hitoyning yosh avlodi oldidagi masalalari hakidagi bahs boshlandi. Bu
mavzu Gao I-hanь va boshkalarning makolalarida davom ettirilgan. Chenь Du-
syu (1880-1942), Li Da-chjao (1891-1962) madaniyatni rivojlantirish yulidagi va
madaniy meros hakidagi; Hu Shi (1891-1962), Lyu Banь-nuna (1891-1934) milliy
tili va milliy adabiyoti hakidagi makolalari kata ta'sir kursatdi. Hu Shi, Chenь
Du-syuning adabiyot sohasidagi islohotlar hakidagi, kengrok olganda - Hitoy
madaniyatining takdiri hakidagi makolalari, adabiyot va adabiyotchilar tilida
kuchli munozaralarni keltirib chikardi. U 20-yillarda adabiyot va estetikada kuchli
goyaviy kurashga sabab buldi
XIX asr ohiri XX asrning birinchi un yilligidagi adabiyot jarayonini, bu
davrga kelib keng yoyilgan tarjimonlik sohasisiz tasavvur kilib bulmaydi.
Tarjimonlik sohasi adabiyotshunoslikning ajralmas kismiga aylandi. Kuplab
iktidorli adabiyotshunoslar tarjima bilan shugullandilar, ularning ba'zilari
esa,tarjimonlik amaliyoti orkali adabiyot sohasi bilan tanishdilar. Horijiy
kitoblarining tarjimasi halkni kuzgovchi «yangi bilimlar» ni olib keladi, deb
hisoblagan islohotchilarning ijtimoiy- ma'rifiy faoliyati turtki buldi. Lyan Ci-chao:
«Agar yurt kuchli bulishn istasa, garb kitoblarini kup tarjima kilishi kerak» deb
yozgan. U siyosiy adabiyoti tarjimasining muhimligi, odamlarni kuzgatishga
yordam berishida deya ta'kidlagan. Islohotchilarninrg vaktli nashrlarida, badiiy
adabiyotning garb va yapon publicistikasi asarlari bosib chikariluvchi - «horijiy
gazetalardan tarjima» asosiy bulimi paydo buldi. Lyan, Julь Vernning asarini,
Bayronning she'rlarini erkin tarjima kildi. Yaponiyada nashr kilinuvchi «Sinь
syaosho» jurnalida, boshka adabiyotshunoslarning tarjimalari nashr kilingan.
XX asr boshlarida tarjimonlik faoliyatining ravnak topishi Van Tao (1828-
1897), Yanь Fu (1853-1921), Linь Shu (1852-1924) va boshkalarning nomlari
bilan boglik. Ilmiy adabiyotshunosli tarjimoni sifatida nom taratgan Yanь Fu,
nasrning postulatalaridan foydalangan holda, uzining tarjima nazariyasini yaratdi.
Linь Shuning tarjimalari HHasr boshlarida kata muvaffakkiyatga erishgan. Horijiy
tillarni bilmay turib, vositachilarning yordami tufayli, bir yuz ellikdan ortik yirik
horijiy badiiy asarlarni tarjima kilgan. Unga shuhratkeltirgan ilk tarjimasi 90-yillar
urtalarida paydo buldi. 1901-yili «Tom amakining kulbasi» tarjimasi paydo buldi.
Linь Shu venьyanda, nihoyatda yorkin va jushkinlikni, ta'sirchanlikni ifodalovchi,
uz vaktida hitoyadabiyotida uchmas iz koldirgan erkin tarjima-asarlar yaratdi.
Birinchilardan bulib, Hitoy ukuvchilarini rus prozasi (yapon tilidan tarjima kilgan)
kiyofalari: «Zamonamiz kahramoni», «Kora rohib»dan parchalar, M.Gorkiy
asarlari bilan tanishtiirgan U Tao, Hitoyni horij adabiyotlari bilan tanishtirish
uchun kata hissa kushgan.
Xitoyda tarjimonlik faoliyatining ilk boskichlarida, uzining badiiy
karashlari va usullari harakterli: eski kitobiy til, mazmunni erkin suzlash, horij
realiylarini Hitoy muhitiga moslashtirish va hokazo.
Tarjimalarnig bunday «kitalizaciya»si kunday ravshan, masalan, deyarli
hakikiysi bilan hech kachon mos kelmaydigan tarjima kilinayotgan kitoblarning
nomlarida (Sviftning «Gulliverning sargzashtlari» Linь Shuda «Dengiz ortidagi
pavilьon va kanallar hakidagi ma'lumot»; Servatesning «Don Kihot»i - «iblis-
rыcarning tarjimai holi» a hokazolar), va kolaversa, ism va realiylarning
uzgartirilishi. Birok, 10-yillarda tarjimonlar etarli malakaga erishganlarida,
ukuvchilar esa - horij adabiyotini kabul kilishda kunikmalari hosil bulganda,
tarjima uslubi sezilarli darajada uzgarib ketdi. Lu Sin va unng ukasi Chjou Czo-jen
tomonidan 1909 yaratilgan «Horijiy proza» kitobi yangi tipdagi tarjimaning
kizikarli obrazlaridan biriga aylandi. Lu Sinning suzlariga karaganda, unga, «garb
adabiyotining yangi va asosiy okimlari» kiritilgan. Birinchi marotaba, Hitoy
ukuvchilari, fin va polyak yozuvchilarining, Balkan davlatlari adabiyotining
romantik va hayotiy asarlari bilan tanishdilar. Badiiy tarjimaning tarihida, bu
kitoblar uchmas iz koldirganlar, negaki, tarjimon-tuzuvchilar birinchilardan bulib
realistik tarjimaning prinsiplarini olamga yoydilar.
Koidaga kura, nasr - tarjimonlik sohasining markazida turadi. Misol uchun,
No Linь Shu, Shekspirning bir nechta dramasini tarjima kilgan, Chenь Czin-hanь,
Ma Czyunь-u esa, Gyugo va Shillerlarnng dramalarini tarjima kilganlar. 10-
yillarning ohiriga kelib, Hu Shi, Ibsenning «Kugirchiok uyi»ni tarjima kilgan.
She'riy tarjima sohasida Su Manь-shu, U Tao, Ma Czyunь-u shuhratga erishganlar.
Koidaga kura, prozaik va poetik tarjima asosida venьyanь ( nasriy tarjimada besh
va etti vazndan kullanilgan) turadi. Birok tarjimonlar bayhua tilidan keng
foydalanishgan. Bu vaktga kelib rivojlangan, badiiy tarjima, yangi badiiy goyalarni
paydo bulishida katta hissasini kushdi.
XIX ohiri - XX boshlarida Hitoy adabiyoti rivojlanishnng ogir yulini bosib
utdi. 10-yillarning ohirida, Hitoy jamiyatida, madaniyatning eski tuzilishiga bulgan
tankid kuchayib ketdi. Tobora usib borayotgan akliy mehnatsohiblari adabiy
tilning islohoti uchun, adabiyotning islohoti uchun, hama uchun tushunarli bulgan
bayhua tilida adabiyot yaratish uchun, yangi badiiy principlarga asoslangan
adabiyot uchun kurash olib borardi. Usha yillarda, ijodiy muhitda hali sinalmagan
adabiy revolyuciyaning goyasi tugildi. Kolaversa, ushbu yillarda, butun adabiyot
hayotini uzgaririshga olib kelgan yangi badiiy faktlarning yigilish jarayoni ruy
berayotgandi. Birok bu 20-yillarda ruy berayotgandi.
Pekin davlat universiteti professori Fan Hanьcining kitobi bulgan «Hitoy
jurnalistikasining tarihi»da birinchi tomining ohirgi bulimida, zamonaviy Hitoy
publicistikasining paydo bulishida yillar davomida utkazilgan hronologik
tadkikotlari yoritib berilgan. Monografiya muallifining ta'kidlashicha, bizning yuz
yilligimiz mukaddimasida, gazetaning urni jamiyatimizda sezilarli darajada usadi,
mualliflar, gazeta va jurnal ukuvchilari soni 1fugga kengayadi. Revolyuciyagacha
bulgan Hitoyda sodir bulayotgan vokealar hakkoniy va tezkor yoritib berilgan
publicistik asarlarning janr tarkibi uzgaradi. Shiddat bilan rivojlanayotgan
publicistik uslub, jamiyatning rivojlanishi bilan uzaro boglik deya uz fikrini
isbotlayotgan olim, shuni ta'kidlaydiki, ushbu makrouslubning shakllanishi 20-
asrning birinchi un yilligiga tugri keladi.
30-yillar ohiriga kelibgina, tilshunoslik mustakil fan sifatida tan olindi.
Uslublarning muammolariga atalgan birinchi ishlar keyinork paydo buladi. Czun
Tigo boщchiligidagi hitoylik mualliflar jamoasi chop etgan «Zamonaviy Hitoy
uslubiyati tarihi» nashrida yakin kunlarda zamonaviy Hitoy tili stilistika
(uslubiyat)i kam urgnailganligi ta'kidlab utilgan. 1951-yilda Lyuy Shusyan va Chju
Desi «Jenьminь jibao» sahifalarida «Grammatika va Stilistikaga oid ma'ruzalar»
degan mahsus kursni bosib chikaradilar. Lyuy Shusyanning «Ma'ruzalar»i ukuvchi
ishchi va kishlok muhbirlari, ishchilar safidan ajralib chikayotgan mualliflar uchun
keng kamrovli ukuv kullanmaga aylandi. «Ma'ruzalar» da anik kurinib turgan
stilistik va grammatik hatolarni mukammal tahlil kilish uchun misollar bilan
yakkol kursatilgan.
Czun Tinhu uslubiyatga oid bir kancha ishlarni kursatarkan, shular orasida
Chjan Gunning «Zamonaviy hitoy tilining stilistikasi» deb nomlangan tadkikot
ishiga alohida urgu berib utgan: «Chjan Gunning yangi kitobi dunyo yuzini
kurarkan, funkcional ma1uslubiyatidagi izlanishlarning yangi davri boshlandi,
uning ishi zamonaviy hitoy tilining uslubiyati tadkikotida, uzgarish yasaydigan
vakt bula oldi... »
«Uslublar» mukaddimasida Chjan Gun, hitoy tilshunosligining tarihida ilk bora,
uslublar ekstralingvistika asosida yuzaga kelganini ma'lum kiladi, birok kelajakda,
ular mazmun, vazifalar va fikrning maksadi bilan uzaro boglanadi, ular lingvistik
belgilari bilan fark kiladilar. Filolog hama uslublarni suzlashuv va kitobiy turlarga
ajratdi; kitobiy uz urnida - adabiy-badiiy, publicistik, rasmiy va ilmiy turlarga
bulinadi. Chjan Gunning uslublar urtasida ulkan munosabat mavjud, chegaralar esa,
ularning urtasida harakatlanib turadi degan gapi ancha ahamiyatli.
Shuni ta'kidlash joizki, yukorida kursatilgan bulimning mazmuni, sovet
tilshunosligidagi stilistik nazarisiyaga monand. Hitoyning odatiy fanlari orasida
tilshunoslik mavjud bulmagan, uning har bir bulimini urganar ekansiz, uning uziga
hos jihati garbiy yoki rus udumlari bilan uzviy boglikligini kurishingiz mumkin.
Czun Tinhu uzining «Zamonaviy stilistika tarihi» da hitoy tili stilistikasi
yaratilishiga aynan tilshunoslikka ihtisosolashgan sovet maktablari asos buldi deya
ta'kidlaydi. Chjan Gun uz izlanishlarida A.I.Nfimovaning ishlariga, asosan,
«Badiiy nutk stilistikasi»ga suyangan,
Xitoy olimlarining kuplab kitoblarida sovet lingvistik maktabining nuktai
nazarini kuzatish mumki. Bunga sovet va rus tilshunoslarining hitoy tiliga kilgan
tarjimalari isbot bula oladi. 1982-yili M.N.Kojinaning «Rus tilining funkcional
stilistikasi (uslubi)» monografiyasi hitoy tiliga tarjima kilindi, muallif tomonidan
yoritib
berilgan
kuplab
nazariy
yunalishlar,
bugungi
kunda
Hitoyda
chikarilayotgan amaliy uslubiyatga oid ukuv kullanmalarining negizi hisoblanadi.
Ko`p vaktlar mobaynida e'tiborsiz kolgan uslubiyatning turli masalalari
Hitoy filologlari tomonidan tomonidan urganilgan. Tilshunoslar tomonidan kurib
chikilgan bu uslubiy konnotaciya va kontaminaciya,publicistik matnlarga uslubiy
jilo beruvchi, his-tuygu darajalari singaridir. Venьyangomlarning semantik-
grammatikasining
uziga
hosligini
urganish,
ularning
kullanilishining
polifunkcional harakteri hakidagi hulosalarini chikarishga olib keldi. Oimlar shuni
isbotlab berishdiki, gazeta matnlarida ishlatiluvchi venьyan elementlarining , ham
leksik, ham sintaktik darajasida bulishi, Hitoy pulicistikasining asosiy uslubiy
hususiyatini aniklaydi. Afsuski, shuni kayd etib utish lozimki, venьyanizmlarning
sintaktik hususiyatlariga Hitoy olimlari unchalik ham e'tibor karatmaydilar. Garchi
kupchilik olimlarning aytishicha - sintaksis, faol kullaniluvchi yordamchi suzlar
va venьyanning tuzilishi bulib, ma'lum bir darajada gazeta matnlariga «kitobiy»
saykal beradi va ushbu funkcional uslubdagi grammatik tartibning uziga hos
hususiyatini
aniklaydi,birok,
hali
shu
kungacha
Hitoy
tilshunosligida,
grammatikaga oid, hech kanday publicistik asar yaratilmagan edi.
Ushbu sohaning ilmiy-amaliy yunalishiga keladigan bulsak, sunggi paytda
Hitoyda gazeta makolalarining amaliy tarjimasiga oid kitoblar katta nushada
chikarilmokda. «Gazeta matnlarini ukish»ning tarjimasi uchun muljallangan,
markaziy va mahalliy bosmahonalar tomonidan takdim etilgan ukuv adabiyoti,
publicistik uslubning leksikasi va grammatikasi hususiyatlarini erkin urganuvchi
amaliy kullanma sifatida ishlatiliщ mumkin. Ushbu nuktai-nazarni ukitish
tajribasidan kelib chikkan holda shuni aytish kerakki, shunga uhshagan eng yahshi
ukuv ma'lumotlar, poytaht va Fudanь universiteti domlalari tomonidan tuzilgan
kullanmalar hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |