Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети

Chenyuyning umumiy harakteristikasi (hususiyati) 

Hitoy frazeologiyasida tayyor iboralar eng ahamiyatli o'rinni tashkil qiladi, 

ular  成语  deb  ataladilar,  hamda,  ular  Hitoy  halqining  kundalik  va  ma'naviy 

hayotining  keng  qamrovini,  shuningdek  Hitoy  tarixi,  madaniyati,  etikasi  va 

estetikasi  haqidagi  ko'plab  ma'lumotlarni  o'z  ichiga  oladilar.  成 语   bizning 

kungacha o'ziga hos shakl, yorqin milliy tus(rang) etkazib kelgan. 

成语Hitoyning  tarihiy  o'tmishi  va  madaniy  merosining  boy  manbai  bo'lgani 

holda, ular  muhim  bilim  orttirish ahamiyatiga ega.  成语 barqaror so'z  birikmalari 

bo'lib,  ular  qadimgi  Hitoy  tili  qoidalari  asosida  qurilgan,  umulashgan-ko'chma 

ma'noli semantik yahlit birlikni ifodalaydi; ekspressiv hususiyatga ega; funkcional 

jihatdan gap bo'lagi hisoblanadi.成语Hitoy tilining ideomatikasiga kiradi, shunday 

ekan lug‟atlarda rus tiliga idioma deb tarjima qilinadi.  

成语 parallel (CHPK) va noparallel konstrukciyaga bo'linadi 

CHPKda parallelizmning turlari keng ifodalangan: 

- sanoqli par.zm成语 bir hil so'z miqdoriga ega 

- leksiko-semantik par.zm -leksik tarkibi bo'yicha o'hshash 

- grammatik par.zm - o'hshash sintaktik struktura(tuzilish) 

- fonetik par.zm - qonuniyatli tovushlar almashinuvi 

Son  jihatdan  CHPK  sintaktik  munosabat  ko'rsatkichlari,  yordamchi  so'zlar, 

morfema  ko'rsatkichlari  bo'lmagan  bir  bo‟g‟inli  so'zdan  iborat  bo'lgan  to'rt  so'zli 

strukturani tashkil etadi. 

Bunday sharoitlarda barcha grammatik vazifa so'z tartibiga to‟g‟ri keladi。 

Shunday qilib, CHPK ikkita ikkihadli tarkibiy qismdan iboratdir. 

朝三暮四 Zhao san mu si - oniy, o'tkinchi 

Ikkala  qism  ham  par.zm  qoidalari  bo'yicha  tuziladilar,  asos  bo'lib  grammatik, 

semantik va fonetik juftliklar hisoblanadilar. 

---

Grammatik  juftlik  qismlarning  bir  tipdagi  sintaktik  tuzilishidan  iboratdir, 

bunda  frazeologizmning  bog‟lanish  kompopentlari  doimo  lug‟aviy  jihatdan  faqat 

bitta gap bo'laklariga tegishliligini ifodalaydi. 

苦尽甘来  Ku  jin  gan  lai  -  omadsizlik  o'rniga  omad  keladi(achchig‟i  ketib 

shirini keladi) 

Semantik juftlik quyidagilar yordamida tuziladi: 

  antiteza - antonimlar yordamida; 

  birhillik (ayniyat) -sinonimlar yordamida; 

  analogiya  (o'hshashlik)  -  analoglar,  ya'ni  antonimik  va  sinonimik 

munosabatlari  bilan  bog‟liqbo'lmagan  bir  tushuncha  associaciyasiga  kiradigan 

so'zlar yordamida。 Masalan: 

金口玉牙jin kou yu ya - o'z so'zlarini qadrini bilmoq  

金 va 玉 “qimmatbaho tosh, metall” associaciyasidan analog va  口va牙“tana 

a'zolari” associasidan analog 

CHPK: 坐井观天zuo jing guan tian (quduqda o'tirib osmonga boqmoq) dunyo 

qarashning pastligidan (torligidan) va cheklanganidan darak beradi. 

天高气爽Tian gao qi shuang - (musaffo osmon, toza havo) - yahshi havo 

七扭八歪Qi  nui  ba  wai  -  (7-marta  qayrilgan,buralgan,  8-  burishtirilgan)  -

tikilmoq, burishmoq. 

2.成语 morfema tarkibi bo'yicha noparallel konstrukciya bo'lib, jismoniy hajmi 

bo'yicha ular CHPK singari to'rt so'zli frazeologik shakl yaratadilar, lekin ularning 

orasida besh va undan ortiq bo'lgan morfemalar ham uchrab turadilar. 

Bu  guruhdagi    CHPK  singari  leksiko-grammatik  jihatdan  cheklangan  tavsifga 

bo'ysunmaydilar,  ularga  sintaktik  tuzilmasi  va  leksik  tarkibi  bo'yicha  turfa  hil  

tuzilishiga  va  yordamchi  so'zlardan  foydalanishiga  yo'l  qo'yilgan,  ular  ichida 

boqlovchilar, predloglar, inkor yuklamalari uchraydilar. 

朝不保夕Zhao bu bao xi  - (ertalab kech haqida o'ylamaysan) - bugungi kun 

bilan yashash, kelajakni o'ylamaslik 

名不副实Ming  bu  fu  shi  -  (nomi  mazmuniga  to‟g‟ri  kelmaydi)  –  quruq, 

haqiqiy emas 

狼狈为奸Lang  bei  wei  jian  -  (bo'ri  va  shoqol  jinoyat  qilishadi)  -  jinoyatda 

birga qatnashish 

 30. Erkin va erkin bo'lmagan so'zlar birikmasi. 

---

31 Frazeologizmlarning tarkibiy-semantik toifalash bo'yicha turlari 

Frazeologiya  tilning  frazeologik  tizimini  o'rganadi,  shuning  uchun,  o'rganish 

ob'ekti  bo'lib  barqaror  birikmalar,  frazeologik  iboralar,  izohli  yoki  qisman  qayta  

ma'nolashtirilgan idiomalar hizmat qiladilar.  

Frazeologik  birliklar  50  yillarga  kelib  lingvistik  tadqiqotlar  ob'ekti  sifatida 

ko'rila boshlandi. 

Tuzilmaviy-semantik  toifa:  frazeologizmlar  leksiko-grammatik  va  tuzilmaviy-

semantik belgilari asosida ajratiladi: 

1) Frazeologik so'z birikmalari, FS 

Umumiy belgi: so'z birikmasining tuzilmasi. 

Farqi:  so'z  birikmasining  tarkibiga  kirgan  komponentlarining  ma'nosi  va 

mustaqkamlik darajasi. 

quyidagilarga bo'linadi: 

a) frazeologik iboralar: butunlay erkin ma'noli so'zlardan iborat, komponentlari 

o'zining  ma'nosini,  mustaqilligini,  tarkibiy  qismlarining  yahlit  aqamiyatini  saqlab 

qoladilar.  

Ular uchun quyidagilar harakterlidir: 

  -semantik bo'linish; 

  -komponentlarining semantik erkinligi saqlab qolishi; 

  -erkin  birikmalardan  farqi  shundaki,  ular  muloqot  jarayonida  so'zlayotgan 

shahs tomonidan ifoda etilmaydi - ular barqaror birliklardir. 

体力劳动 jismoniy mehnat, 政治学 siyosiy o'qish, 经济学-iqtisodiy o'qish 

4  ierogliflardan  iborat  bo'lgan  frazeologik  iboralarning  alohida  guruhi  ajralib 

turadi. Komponentlari erkin ahamiyatli birinchi semantik guruhiga tegishli.  

东南西北dunyoning 4 tarafi, 春夏秋天 yil fasllari。 

b)  frazeologik  birikmalar  -  bir  komponenti  mahsus  ma'noga  ega  bo'lgan 

frazeologizmlar.  Komponentlaridan  biri  metafora  sifatida  qo'llanilmaydigan  2 

so'zdan iborat bo'lgan ko'plab so'z birikmalari.  

演金时代 oltin davr, 人们天堂 erdagi jannat,黑暗势力 qora kuchlar. 

2 ta bir bo‟g‟inli so'zlar birikmasidan iborat bo'lgan frazeologizmlar ham bor. 

Frazeologik birikmalarning sinonimik variantlari ham bor. 

镜面 oynaviy sathi,深情  chuqur hissiyot, 苦笑 achchiq istehzo. 

1 ） frazeologizm  ko'chirmasi  (kalьka)  -  ular  uchun  so'zma-so'z  tarjima 

harakterlidir. Ko'pincha horijiy tillardan olingan ko'chirmalardir.  

白色恐怖 oq terror, 黑名单 qora ro'yhat. 

2 Frazeologizmlar - gaplar (barqaror iboralar) 

---

- ular gap tuzilmasiga ega bo'lgan holda, gapning bir bo'lagi hisoblanadi;  

- doimiy leksik tarkib va sintaktik tuzilmaga ega; 

少年老成  bevaqt ulqaygan, 坚信无愧  vijdoni toza; 

Tuzilmaviy -semantik toifa 

Frazeologizmlar 

leksiko-grammatik  va 

tuzilmaviy-semantiklar 

asosida 

bo'linadi.  

  Frazeologizmlar-so'z birikmalari. Umumiy belgisi- so'z birikmalari tuzilmasi. 

Farqi:  ushbu  so'z  birikmasi  tarkibiga  kiruvchi  komponentlarning  ahamiyati  va 

birikish darajasi bo'yicha.  

1. Frazeologik  iboralar  to‟liq  erkin  ahamiyatli  so'zlardan  iborat,  ularning 

komponentlari  ma'no  jihatdan  mustaqilligini  saqlab  qoladi,  yahlitlik  aqamiyati 

uning  tarkibiy  qismlari  ahamiyatiga  tengdir.  Ular  uchun  sintaktik  qismlanish 

harakterlidir,  komponentlari  semantik  mustaqilligini  saqlab  qoladi.  Erkin 

birikmalardan  muloqot  jarayonida  so'zlovchi  tomonidan  ifoda  etilmasligi  bilan 

farqlanadi, ular barqaror birliklardir.  

2. Frazeologik  birikma-  bu  shunday  frazeologizmlarki,  ularda  birinchi 

komponent  mahsus  ma'noga  ega,  2  ta  so'zdan  iborat  va  komponentlaridan  biri 

metafora  sifatida    ko'plab  so'z  birikmalarida  qo'llanadi.  Ularning  sinonimik 

qatorlarida zahirasi mavjud bo'ladi.  

Frazeologizmlarning funkcional-stilistik toifasiga ko'ra ko'rinishlari 

  Bu  toifa  o'zida  bir  yoki  boshqa  usulga  va  umumiy  vazifalari  yo'nalishiga 

oidligi  bo'yicha  mos  turlarga  bo'linishini  aks  ettiradi.  Frazeologizmning  ushbu 

kategoriyasi  nutqda  tayyor  holda  doimiy  ifoda  etiladigan  va  funkcional-stilistik 

ahamiyatga  ega  bo'lgan  til  birligi  bo'lmish  nutq  shtamplarini  (nutq  formulalari) 

o'zida namoyon etadi.  

  Frazeologik  birliklarning  asosiy  turlari  qatoriga  frazeologizmning  muloqot, 

publicistik,  ilmiy-tehnikaviy  va  rasmiy  ish  usullari,  shuningdek  so'zlarni  kiritish 

lozim.  

Frezeologizmning muloqot usuli 

Oqzaki  nutq  adabiy  tilning  muloqot  usuli  shakli  sifatida  juda  ko'plab  so'z 

iboralariga  boy,  ular  qatorida  nutq  shtamplari  muhim  o'rin  egallaydi.  Nutq 

shtamplari  frazeologik  birlik  bo'lgani  holda,  turli  hil  tuzilmali,  mohiyatli, 

funkcional  aloqida  jihatlarga  ega.  Ularning  ayrimlariga  ifoda  etishning  yuqori 

darajasi  yuklatilgan,  shuning  uchun,  muloqot  tili  turli  hil  ekspressiv,  affektiv  va 

emocional shakllarga moyil deb hisoblash qabul qilingan.  

  Frazeologizmning muloqot usuli 2 turga bo'linadi: 

1)  Insonlarning  kundalik  muloqotida  berilgan  nutq  formulalari  o'zlarida 

frazeologik birikmalarni namoyon etadi.  

---

一般地说umuman  aytganda,  一般说来  aytganlaridek,  按我的意见  meni 

fikrimcha, 没有办法hech nima qilib bo'lmaydi, 一句说 bir so'z bilan aytganda. 

Emocional-bo'yalgan  frazeologizmlar:  有的是有qoqlagancha,  (juda  ko'p),  不

成说qech nimaga yaramaydi。 

Ko'pincha  frazeologizmlar  oqzaki  frazaga  aylangan  ritorik  savollarning 

qadimiy tuzilmasiga mos keladi: 是吗yoki yo'qmi 哪里的话qaerdan olding 

Frazeologizmning publicistik usuli - frazeologik iboralar. 

保值中立 betaraflikni saqlash, 本来面目asl yuzi, 共同理想 umumiy ideal.   

Uchrab turadigan frazeologizmlarning bir qismi me'yorlar bo'yicha shakllangan. 

无所不为 ko'ngli tusagan ishni qilish, 无济于事 sinchkov bo'lish. 

Frazeologizmning ilmiy-tehnikaviy usuli 

Nutq  ifodasi  shakli  bo'yicha  muloqot  usulidan  tubdan  farqlanadi.  Ilmiy  usul 

uchun  bildirilayotgan  fikrning  tuzilishi  va  formulaning  aniqligi  harakterlidir.  U 

nutq 

vositalariga 

moyil 

bo'lib, 

aytarli 

darajada 

individual-mualliflik 

ekspressiyasidan holidir.  

举例如下quyida misol keltirilgan,不可无人inkor etish mumkinmas, 应当着重

指出 qayd etish kerakki.  

Frazeologizmning rasmiy-ish usuli 

O'zining funkcional hususiyatlariga ko'ra fikrning aniqligini ta'minlab berishga 

qodir bo'lgani uchun, bir hil nutq iboralari hususitlariga ega.  

钣部批准vazirlik  tasdiqidan  o'tkazish  uchun  kiritish,  按受任命  lavozimni 

qabul qilish. 

Yordamchi frazeologizmlar:- yordamchi vazifalarni bajaruvchi, hamda mahsus 

leksik  elementlari  va  yordamchi  so'zlarning  murakkablashtirilgan  varianti  bilan 

tuzilmaviy-semantik 

munosabatdagi 

nutq 

formulalaridir. 

Yordamchi 

frazeologizmlarga  hos  konstruktiv  alohida  jihat  shundaki,  ularning  komponentlari 

asosiy holatlarda umumlashgandir, shunday ekan ularni “masofadagi yahlitlik” deb 

nomlash mumkin.  

Ular  quyidagi  turli  hil  mohiyatli  munosabatlarni  ifoda  etishga  qodirlar: 

muddatli, maqsadli, sababli, shartli. 

Ular barcha funkcional usullarda ishlatiladi, shunday ekan ular biror bir usulga 

kiritilmaydi.