Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

Foydalanilgan adabiyotlar 
1.
S.D. Dadayev, G.A. Abduraxmonova. Umumiy parazitologiya. – 
Toshkent, 2012. – B.70. 
2.
I. Badalxo‘jayev. Parazitologiya fanidan o‘quv uslubiy majmua. – 
Andijon, 2019. – B.50. 
3.
O.Mavlonov, Sh.Xurramov, X.Eshonova. Umurtqasizlar zoologiyasi. – 
Toshkent, 2006. – B.82. 
153 

---

SOG‘LOM TURMUSH TARZINING HARAKAT SIFATLARI 
F. Mirzabekova, N. Turaxo
‘
jayeva 
Andijon davlat universiteti 
Annotatsiya. Jismoniy tarbiya nazariyasida "Harakat" tushunchasi va uning 
sifatlari yoritilgan. Hamda harakatli o'yinlar natijasida turli xil mashqlar 
kerakligi bayon etilgan. Jismoniy salomatlikka erishish uchun hozirda siyosatda 
ham muhim qarorlar qabul qilingani haqida qisqacha ma'lumot berilgan.
Kalit so'zlar: harakat sifatlari, jismoniy tayyorgarlik ko'rsatkichlari, 
harakatning aniqligi, stereotip va nostereotip harakat, konpensatsiyali va 
konpensatsiyasiz charchoq, aktiv va passiv egiluvchanlik, jismoniy faollilik, 
harakatli o'yinlar, gipokineziya.
 
"Sog‘lom turmush tarzini hayotga keng tatbiq etish va ommaviy sportni 
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g‘risida" Prezident farmoni qabul 
qilingan. Hozirda turli kasalliklarning oldini olish uchun "sog‘lom turmush 
tarzi" tushunchasi keng tatbiq etilmoqda. 2020-yil 1-iyundan buyon O'zbekiston 
Respublikasi Jismoniy tarbiya va sport vazirining "O'zbekiston Respublikasiga 
koronavirusning kirib kelishi va tarqalishining oldini olish yuzasidan chora-
tadbirlar dasturini tayyorlash bo'yicha respublika maxsus komissiyasi qaroriga 
ko'ra hududlarda sport mashg‘ulotlarini tashkil etish to'g‘risida"gi 645-sonli 
buyrug‘iga binoan, mamlakatimizning "yashil" huddularida sport seksiyalari, 
sport zallari va fitnes-klublar faoliyati yo'lga qo'yildi. 2021-yil 1-martga qadar 
"Sog‘lom turmush tarzi "platformasi ishlab chiqish yo'lga qo'yilgan. Hozirgi 
kungacha ham insonlarning salomatligini saqlash uchun turli xil chora-tadbirlar 
ko'rilgan va "Sog‘lom hayot uchun 5000/10000 qadam" piyoda yurish 
marafonlar aksiyasi tashkil etildi. Ommaviy sportni rivojlantirish va sog‘lom 
turmush tarzini targ‘ib qilishda yurish, yugurish, minifutbol, velosport, 
badminton, strobol, workout (mahalla va ko'cha fitnesi) sportining ustuvor 
turlari etib belgilandi. Salomatlik inson organizmining shunday holatiki, uning 
barcha organlari va tizimlarini tashqi muhit bilan mos kelishi va kasallikka 
nisbatan umuman moyilligi yo'qligidir. Aerobika asoschisi K.Kuper turg‘un 
o'zgarmas oddiy harakatlarimizda kislorod sarfi bilan bajariladigan aerob 
harakatlarni sog‘lomlashtiruvchi yuklamalar deb nomlash kerakligini aytib 
o'tgan [3,63-65b]. Harakat – hayotning eng muhim xususiyatidir. Insonning 
organizmida turli darajada shakllangan kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik 
tana bo'g‘inlari harakatchanligi va muskullar egiluvchanligini jismoniy sifatlar 
deb atash qabul qilingan. Harakat sifatlari yoki jismoniy sifatlar har bir individ 
154 

---

uchun uning ajdodlari tomonidan qoldirilgan meros, individning ona embrionida 
rivojlanishi davrining 9 oylik davridayoq turli xildagi sakrashlar asosida 
harakatchanligi rivojlanib, o'zgarib boradi. Ona qornidagi tug‘ilishi lozim 
bo'lgan bolaning harakatchanligi uning aqliy va ruhiy rivojlanishi uchun zamin 
yaratishi tadqiqotlar orqali isbotlangan. Natijada, harakat sifatlari - harakat 
apparatining boshqarilishi va koordinitatsiya mexanizmlarining takomillashishi 
tufayli rivojlanadi [5]. Jismoniy sifatlarni V.M.Zastioriskiy (2009) "Jismoniy 
(yoki harakat) sifatlari deganda biz insonning harakat imkoniyatlarining alohida 
tomonlarini tushunamiz" deb ta'riflagan. L.P.Matveev (1991) jismoniy sifatlarga 
quyidagicha ta'rif beradi: "Jismoniy sifatlar deganda tug‘ma (genlar tarzidagi 
merosini) morfologik xizmat sifatlarini, ular asnosida inson organizmida 
namoyon bo'ladigan maqsadga muvofiq harakat faoliyatiga zarur bo'ladigan 
jismoniy faollikni ifodalanishi tushuniladi [1,256b]". Harakat sifatlari: kuch, 
tezlik, chaqqonlik, chidamlilik va egiluvchanlik nafaqat sportchining, balki 
shug‘ullanuvchining qobiliyatini belgilashda, uning yuqori darajaga erishishida 
muhim ko'rsatkich bo'lib, harakat ko'nikmasining shakllanishida, 
takomillashishida birgalikda rivojlanadi. Harakat sifatlari o'lchovga ega, uning 
ko'rsatkichlari jismoniy tayyorgarlik ko'rsatkichlari deb ataladi. Harakatlarning 
koordinatsiyaviy murakkabligi chaqqonlikning birinchi o'lchovidir. Harakat 
vazifalari harakatning aniqligi tushunchasini keltirib chiqaradi. Harakatning 
aniqligi chaqqonlikning ikkinchi o'lchovidir. Hayotda va sportda duch kelishi 
mumkin bo'lgan barcha harakatlarni 2 guruhga ajratish mumkin: 1) nisbatan 
stereotip harakatlar; 2) nostereotip harakat.
L.L.Matveevning chaqqonlikni tarbiyalash uslubiyatidan foydalanish 
ma'quldir [2,58/60b]. Chaqqonlik - harakat turlarini juda tez o'rganish va 
o'zgaruvchan harakatlariga mos holda reaksiya berish qobiliyatidir. 
Chaqqonlikni 3 bosqich xarakterlaydi: 1) maydondagi aniq 
koordinatsiyalanganlik; 2) xuddi shunday qisqa muddat ichida; 3) favqulodda 
o'zgargan situatsiyalarda harakatni aniq va tez bajarish [4,99b]. Epchillik - yangi 
harakat turlarini bajara olish qobiliyati va o'zgaruvchan muhit yoki holat talabiga 
binoan harakatlanish, xatti-harakatlarini juda tez qayta o'zgartirish qobiliyatidir 
[4,128b]. 
Chidamlilik - muskul ish faoliyatida jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish 
davomida charchoqqa qarshilik ko'rsatish darajasi. "Charchoq" - mashq qilish 
(mehnat) davomida ish qobiliyatining vaqtinchalik susayishi bo'lib, 
konpensatsiyali va konpensatsiyasiz charchoq turlari uchraydi. Bobokalonimiz 
Abu Ali ibn Sino ilmiy merosida "Kitob ul-qonun fit Tib" surunkali jismoniy 
155 

---

mashq bajarish charchoqni vujudga keltirishiga to'xtalib, uni 4 turga ajaratib 
izoh bergan: 
•Yarali charchash - terini yuzida yoki tagida yara kabi narsalar seziladi; 
•Qotib charchash - kishi go'yo gavdasini ezilgan yoki majag‘langan gumon 
qilib, tanasida issiqlik va bo'shashini sezadi; 
•Shishli charchash - tana odatdagidan qizarganroq bo'lib, govlanganga 
o'xshash xissiyotni sezadi; 
•Ozib charchash - gavdani qurigan va qovjiraganroq sezadi. Undan tashqari 
jismoniy tarbiya amaliyotida aqliy, jismoniy, emotsional, sensor charchoqlarni 
ham farqlash kerak. Chidamlilik namoyon qilishda nafas muhim ahamiyat kasb 
etadi. Kuchli zo'riqish bilan bajariladigan faoliyatda maksimal darajada o'pka 
ventilyatsiyasini yo'lga qo'yish uchun N.G.Ozolin va V.V.Mixaylovlar 
tomonidan og‘iz orqali chuqur nafas tavsiya qilingan.[2,62b] 
Tezkorlik - individ harakatlarining tezlik xarakteristikasiga asosan, harakat 
reaksiyasining vaqtini belgilovchi funksional xususiyatlarining kompleksi. 
Tezkorlik namoyon bo'lishining 3 ta asosiy shakli bor: 1) Yakka harakat tezligi;
2) Harakatlar chastotasi; 3) Harakatlar reaksiyasining tezligi.
Harakat reaksiyasining tezligi - individning qandaydir tanlagan signalga, 
buyruqqa, ovozga javoban tezkorligi bo‘lib, u 2 turga: oddiy va murakkabga 
bo'linadi [2,68b]. 
Egiluvchanlik - jismoniy fazilatlardan biri bo'lib, harakat tayanch 
apparatining morfofunksional xususiyatidir. Aktiv - muskul kuchi evaziga 
bo'ladigan; Passiv - tashqi qarshilikning inersiya yoki og‘irligi evaziga, tashqi 
ta'sir kuchi va boshqalar hisobiga namoyon qilinadigan egiluvchanlikdir. 
Egiluvchanlikni rivojlantirish uchun maksimal harakat amplitudasidagi cho'zish, 
buklana olishni oshiradigan jismoniy mashqlardan foydalaniladi [2,72b]. 
Har qaysi individ tashqi ta'sir yoki qarshilikni yengishi uchun o'z jismidagi 
ma'lum sifatni namoyon qiladi. Tashqi ta'sirga qarshi muskul zo'riqishi orqali 
harakat faoliyati - shaxsning kuchi, uning kuch qobiliyati deb atash qabul 
qilingan. 
•Harakatning mexanik xarakteristikasi sifatidagi kuch; 
•Inson jismidagi jismoniy sifat tarzidagi kuch. Kuchni rivojlantirish uchun 
yuqori qarshilik bilan bajariladigan mashqlardan foydalaniladi va 2 guruhdan 
iborat: tashqi qarshilik va individning o'z tanasi og‘irligini yengish [1,260b].
Harakatli o'yinlar - jismoniy tarbiyaning asosiy vositasidir. Harakatli o'yinlar 
nafaqat bolaning, balki katta yoshdagi odamlarni ham harakat faoliyati jismoniy 
rivojlanishiga, harakat ko'nikmalari va jismoniy sifatlarining shakllanishiga, 
organizmning funksional faoliyatini oshirish va emotsional tuyg‘ularini 
156 

---

kuchaytirib salomatlikni mustahkamlashga ijobiy ta'sir etadi. Atoqli rus 
pedagogi P.F.Lesfoft o'yinni bolani hayotga tayyorlashga yordam beruvchi 
mashq deb hisoblaydi va u harakatli o'yinlar nazariyasini ishlab chiqdi va 
izdoshlari uni rivojlantirdilar. O'zbekistonda ham harakatli o'yinlar 
nazariyasining rivojlanishiga ko'p olimlar hissa qo'shgan. T.Usmonxo'jayev 
"1001 o'yin" nomli kitobida harakatli o'yinlarni bola organizmiga ta'siri, uning 
ahamiyatini to'liq ochib bergan [5]. Olimlar har qanday yoshda ham o'zini 
yaxshi his qilish uchun sport bilan qancha vaqt shug‘ullanish kerakligini aytib 
berishdi. Stuldan tez-tez turish va harakat qilish yordamida yurak bilan bog‘liq 
muammolarning va diabet paydo bo'lishining oldini olish mumkin. Jismoniy 
faollilik qon bosimini va vaznni me'yorda tutib turishga, uyquni yaxshilashga, 
vahima va depressiyani yengishga yordam beradi [6]. Jismoniy va ruhiy 
salomatlikning kaliti - bir haftada bir necha marta bajariladigan aerobik va kuch 
ishlatiladigan mashqlarning birligi hisoblanadi. Sheffild Xollem Universiteti 
(Buyuk Britaniya) jismoniy tarbiya va salomatlik kafedrasi dotsenti Devid 
Brumning aytishiga ko'ra, jismoniy mashqlar sizning joningizga tegmasligi 
uchun, yaxshisi ularning har xil turlaridan navbati bilan foydalanish kerak. 
Bundan tashqari, o'tirish holatidagi vaqtni kamaytirish juda muhim hisoblanadi. 
U kun davomida har 20 daqiqada turishni va harakatlanishni tavsiya qiladi.
Hozirgi zamonaviy turmush tarzimizda harakat faolligi tushunchasi o'z 
aksini yo'qotmoqda. Ayni vaqtda ishlab chiqarish va turmushda jismoniy 
yuklamalarning hissasi ma’lum darajada kamayib ketyapti. Hatto inson 
harakatlanishining tabiiy va sun’iy usuli bo’lgan yurish ham transportning, 
kommunal xizmat turining rivojlanishi tufayli o’z ahamiyatini yo’qotib 
bormoqda. Zamonaviy turmush tarzining ilgor (progressiv) tendensiyaga ega 
bo’lgan o’ziga xos xususiyatlaridan biri harakat faolligi xajmining kamayishi 
(gipokineziya), mushak kuchi sarfining ruhiy-asab zo'riqishlari bilan 
uyg‘unlikdagi pasayishi hisoblanadi. Aholining barcha qatlamlari, jumladan, 
bolalar ham gipokineziyaga mahkum. Hozirgi inson salomatligi siyosat 
darajasigacha ko'tarilgani bejiz emas. Turli xil qaror va qonunlar ishlab 
chiqilmoqda. Oddiygina uzoq masofaga yurish aksiyalari natijasida, g‘oliblarga 
platforma hamyonlariga pul o'tkazmalari berilmoqda. Bizning salomatligimizni 
asrashimiz uchun hamda sog‘lom bo'lishimiz uchun siyosatimiz ham jonbozlik 
qilmoqda. Shuning uchun ham harakat sifatlarini tarbiyalash ma'naviy-ruhiy 
fazilatlarni tarbiyalash ishi bilan chambarchas bog‘liq va tarbiyaning shu 
yo'nalishiga vosita bo'lib xizmat qiladi. Jismonan barkamol, axloqan pok estetik 
didli, e'tiqodli, sadoqatli texnika ilmining zamonaviy asoslarini puxta egallagan, 
har tarflama ma'naviy yetuk, jismonan garmonik rivojlangan kishini tarbiyalash 
hozirgi kungacha davrimizning asosiy vazifalaridan biridir. Shuni qayd etish 
157 

---

kerakki, jismoniy sifatlarni rivojlantirishda ularning kuch, tezkorlik, chaqqonlik, 
chidamlilik va barchasini o'zaro uzviy bog‘lab olib borishni tarbiya jarayoni 
taqozo qiladi. Harakat sifatlarini yanada shakllantirib, sog‘lom turmush tarzi 
qoidalariga amal qilib o'z salomatligimizni asraylik.