Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

Adabiyotlar ro'yxati: 
1. A.Abdullayev. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi. I-jild. – 
Farg‘ona, 2017. – B.256-260. 
2. A.Abdullayev, Sh.X.Xonkeldiyev. Jismoniy tarbiya nazariyasi va 
uslubiyati. – Toshkent, 2005. – B.58-74. 
3. M.N.Norqobilov, Z.S.Mirxodjayeva, .V.V.Maxmudov. Jismoniy 
madaniyat va sport mashg‘ulotlarida sog‘lom turmush tarzini talabalar ongiga 
singdirishda pedagogik yondashuv. Monografiya. – Toshkent, 2019. – B.63. 
4. R.M.Jo'rayev. Jismoniy tarbiya va sport. – Samarqand, 2019. – B.99-128. 
5. Sh.Qurbonov, A.Qurbonov. Jismoniy mashqlarning fiziologik asoslari. – 
Toshkent: O'AJBNT markazi. 2003. (www.google) 
6. N.G.Azimov, SH.S.Sobitov. Sport fiziologiya. – Toshkent: O'ZDJTI 
nashriyot bo'limi. 1993. (www.google) 
SHARQIY FARG‘ONADA SARATONLAR (HOMOPTERA: 
CICADINEA) BO‘YICHA OLIB BORILGAN TADQIQOTLARGA OID 
Xusanov A.K. 
 ADU zoologiya va biokimyo kafedrasi mudiri, 
biologiya fanlari doktori, dotsent, 
G‘ulomov A., Quranov A.
ADU magistrantlari,
Karimjonova N. 
ADU talabasi 
 
Annotatsiya. Maqola Sharqiy Farg‘ona mintaqasida tengqanotli-xartumli 
hasharotlarning vakili sanalgan saratonlarni “parazit-xo‘jayin” tizimidagi 
morfo-biologik adaptatsiyasi va ozuqa o‘simligiga ixtisoslanishi bo‘yicha olib 
borilgan tadqiqotlarga bag‘ishlangan. 
Kalit so‘zlar: saraton, konsorsiya, konsortiv, dominant, fitofag, polivolt. 
Saratonlar hasharotlar ichida eng harakatchan vakillardan bo‘lib, ozuqa 
spektri nisbatan keng ekanligi bilan ajralib turadi. Asosiy turlar uchun xos 
bo‘lgan uzun orqa oyoqlarining tos va boldir 3 bo‘g‘imdan iborat panja qismlari 
kuchli bo‘lib saratonlarni sakrab, aktiv harakatlanishini ta’minlaydi.
158 

---

A.F.Emelyanov o‘z tadqiqotlarida saratonlarni konsorsiyalar bo‘yicha 
taqsimlanishini o‘rganish asosida biotsenozlarda dominant va assektator 
turlarning fitofaglar bilan konsortiv bog‘lanishida o‘ziga xoslik borligini qayd 
etgan. Muallifning keyingi ishlarida ayni hasharotlarni oziqlanish spektriga 
ko‘ra tasniflanishi va o‘simliklarning o‘zaro evolyutsion ta’siri, o‘simliklarning 
o‘lchamlari va dominant turlari, shuningdek, turli areal va oziqlanish joylaridagi 
o‘simliklarning son va sifat jihatdan farqlanishi qiyosiy talqin etilgan [2, 3]. 
Markaziy Osiyoda saratonlarning ikki oilasi (Cercopidae, Cicadellidae) 3 
urug‘ining 4 turi na’mataklar (Atirguldoshlar (Rosaceae))da uchraydi va 
barchasi keng tarqalgan turlar sirasiga kiradi. O‘zbekistonda G.K.Dubovskiy, 
X.A.Sulaymonov, A.G.Kojevnikovalar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar 
natijasida saratonlarning tur tarkibi, bioekologiyasi, mintaqaviy taqsimlanishi va 
filogeneziga oid muhim natijalar olingan [1]. 
Sharqiy Farg‘ona mintaqasida olib borilgan tadqiqotlar tengqanotli-xartumli 
hasharotlarning “parazit-xo‘jayin” tizimidagi morfo-ekologik adaptatsiyasi va 
ozuqa o‘simligiga ixtisoslanishiga bag‘ishlangan. Tadqiqotlarda 35 tur 
saratonlar Sharqiy Farg‘ona entomofaunasida ilk bor qayd etilgan [5]. 
Olib borilgan tadqiqotlardan ma’lum bo‘ladiki, tengqanotli-xartumli 
hasharotlar ichida saratonlar turlar ko‘rsatkichi bo‘yicha ikkinchi o‘rinni 
egallagan, bu kenja turkumga mansub 64 (20.9%) tur va bir kenja tur 
taqsimlanishi bo‘yicha 9 (37.5%) oila va 36 (26.3%) urug‘ga to‘g‘ri keladi.
Saratonlarning 
Cicadatra querula
,
Cicadetta musiva v.
caspica
,
Cicadula 
divaricata
,
Oliarus pallens
,
Tettigometra vitellina,
hamda