Калит сўзлар:
ферроцен, о-ферроценилбензой кислотаси, п-
ферроценилфенол, мочевина, тиомочевина, биологик фаол модда.
В данной статье представлена информация о синтезе некоторых
производных о-ферроценилбензойной кислоты и их физико-химических,
биологических свойствах.
Ключевые слова
: ферроцен, о-ферроценилбензойная кислота, пара-
ферроценилфенол,
мочевина,
тиомочевина,
биологически
активное
вещество.
This article provides information on the synthesis of some derivatives of o-
ferrocenylbenzoic acid and their physicochemical and biological properties.
Key words:
ferrocene, o-ferrocenylbenzoic acid, para-ferrocenylphenol,
urea, thiourea, biologically active substance.
Металлорганик
бирикмалардан
бири
ферроценнинг
кўплаб
бирикмалари олинган. Ферроценнинг бир қатор ароматик кислоталари
Несмеянов ва бошқа олимлар томонидан синтез қилиниб уларнинг физик-
кимёвий хоссалари ўрганилган. Улар орасидан биологик фаолликка эга
бўлган бирикмалари қишлоқ хўжалиги, тиббиёт, фармацевтика ва бошқа
соҳаларда
амалда
қўлланилмоқда.
Ферроценнинг
ароматик
циклопенданиенил ҳалқаларидаги ҳаракатчан водород атомлари бошқа
электрофил ўринбосарларга алмашиниши ҳисобига унинг кўплаб
бирикмаларини олишга имкон туғдиради.
Ферроцен асосида янги биологик фаол бирикмалар олиш мумкинлиги
адабиётларда атрофлича илмий асосда таҳлил қилинган. Қайд этилишича
молекуласида ферроцен сақловчи бирикмалар ферроценил ядросини ўзига
хос молекуляр тузилиши эвазига кучли биологик фаоллик намоён қила
олади. Биологик фаол модда сифатида қўлланиладиган бирикма энг аввало
сувда эриши ва сувли муҳитда барқарор бирикма бўлиши керак. Бундай
моддаларни олиш эса ўзига хос муаммоларни ҳал этишни тақозо этади.
Ферроцен асосида синтез қилиниб амалиётга жорий қилинган бирикмаларга
А.Н.Несмеянов ва бир гуруҳ олимлар томонидан синтез қилинган
212
о
-карбоксибензоилферроценнинг натрийли тузи (Ферроцерон), И.Р.Асқаров
ҳамда
унинг
шогирдлари
томонидан
синтез
қилинган
п
-
ферроценилфенолнинг
натрийли
тузи
(Феранд),
калийли
тузи
(ферростимулятор-1), бошқа ароматик ҳосилалари (ферростимулятор-2,
ферростимулятор-3) ни мисол қилиш мумкин [1, 206].
Ферроценнинг айрим бирикмаларининг ўсимликларга нисбатан
биологик фаоллиги аниқланган. Ўсимлик ҳужайра, тўқима ва организмига
таъсир этиб, уларнинг ўсишини, ривожланишини тезлаштириш хоссаси
биостимуляторлик дейилади .
Биостимуляторлик хоссасини аниқлашнинг бир қанча усуллари
мавжуд. Янги олинган моддаларнинг биологик фаоллиги ҳайвонларда ва
ўсимликларда синаб кўриш орқали ўрганилади [2, 84-91].
Андижон давлат университетидаги «Товарлар кимёси» илмий
лабораториясида ферроценнинг аминобензой кислоталари, аминофеноллар,
мочевина, тиомочевиналарнинг ҳосилалари билан олинган бирикмалари
орасида биологик фаоллика эга бўлган вакиллари аниқланмоқда. Биз
томонимиздан о-ферроценилбензой кислотасининг метилендимочевинали
ҳосиласи синтез қилинди.
Реакция қуйидаги схема асосида амалга оширилди:
Fe
HOOC
+
Fe
HOOC
HCl, NaNO
2
NH
2
-C-NH-CH-NH-C-NH
2
O
O
C-NH-CH-NH-C-NH
2
O
O
Синтез қилинган бирикманинг калийли ва натрийли тузлари олинди.
+
Fe
HOOC
C-NH-CH-NH-C-NH
2
O
O
MHCO
3
-CO
2,
H
2
O
Fe
MOOC
C-NH-CH-NH-C-NH
2
O
O
M= K, Na
Олинган тузларни биологик фаоллиги лаборатория шароитида ғўза ва
буғдойнинг унувчанлигига таъсири ўрганилганда сувда (назорат) ҳамда
қаҳрабо кислотасида (эталон) ивитилган буғдойларга нисбатан юқори
фаолликка эга эканлиги кузатилди.
Лаборатория шароитида юқори биостимуляторлик хоссасини намоён
этган биостимуляторларнинг 0,001% ли сувли эритмасини 2019 йил сентябрь
ойидан 2020 йилнинг июль ойигача Андижон вилояти Андижон тумани
“Муродилла даласи” фермер хўжалиги буғдой майдонида дала синовларидан
213
ўтказилди. Синов натидалари шуни кўрсатдики, биостимуляторлар билан
ишлов берилмаган (назорат) вариантида 54 ц/га, қаҳрабо кислотаси (эталон)
билан ишлов берилган вариантда 58 ц/га, о-ферроценилбензой
кислотасининг метилендимочевинали ҳосиласининг сувда эрувчан тузлари
билан ишлов берилган вариантда 61 ц/га ҳосил олишга эришилди. Бу эса ҳар
бир гектар дала майдонидан қўшимча 1 250 000 сўм иқтисодий
самарадорликка эришиш имконини яратади.
Do'stlaringiz bilan baham: |