Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 
1.
Асака тумани паспорти. 2012, 2014, 2015, 2016 йиллар 
2.
Раҳмонов С. Асака. - Т.: Ўзбекистон, 1999. 96 б. 
3.
Солиев А., Бўриева М., Тожиева З., Назаров М., Мухамедов О., Атажонов М. Қишлоқ 
жойлар демографияси-Т., 2005, - 140 б. 
4.
Солиев А.С., Назаров М. Ўзбекистон қишлоқлари (қишлоқ жойлар географияси).-Т.2009.-
212 б 
5.
Солиев А.С., Назаров М., Қурбонов Ш. Ўзбекистон ҳудудлари ижтимоий-иқтисодий 
ривожланиши.-Т.,2010. 
ҚИШЛОҚ ЖОЙЛАР ИҚТИСОДИЙ ВА ИЖТИМОИЙ РИВОЖЛАНИШИНИНГ 
АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ 
Атажонов Муроджон Маҳмудович 
Андижон давлат университети 
Аннотация: ушбу мақолада қишлоқ жойларни географик ўрганишнинг баъзи бир 
масалалари, Ўзбекистонда қишлоқ жойлар иқтисодий ва ижтимоий ривожланишининг 
географик жиҳатлари баён қилинган.
Калит сўзлар: иқтисодий ва ижтимоий география, қишлоқ жойлар социал 
географияси, қишлоқ жойлар, табиий ресурслар, аҳоли, меҳнат ресурслари, демографик 
жараёнлар, саноат ва қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши, транспорт, хизмат кўрсатиш, 
ижтимоий соҳалар, ижтимоий инфратузилма 

---

245 
 
Abstract: 
this article describes some aspects of geographical research in rural areas, 
geographical aspects of economic and social development of rural areas of Uzbekistan. 
 
Key words: 
economical and social geography, rural areas, natural resources, 
population, labor resources, demographic processes, industrial and agricultural production, 
transport, services, social spheres, social infrastructure 
Бозор муносабатлари даврида жамиятнинг ижтимоий ривожланиши амалга 
оширилаётган ислоҳатларнинг самарадорлиги билан чамбарчас боғлиқдир. Мазкур жараён 
ўзига хос ижтимоий муносабатларнинг шаклланиши, аҳолининг турмуш даражаси ва 
тарзида ўзига хос муаммоларни келтириб чиқаради. Бозор иқтисодиётига хос бўлган 
ижтимоий-иқтисодий муаммоларни ижобий ҳал қилиш мақсадида республикада аҳолиси 
турмуш шароитини босқичма-босқич яхшилаб бориш масалаларига катта эътибор 
берилмоқда. Шу билан бирга, аҳоли турмуш даражасини яхшилаш, жойларда 
инфратузилма тизимини шакллантириш каби масалалар минтақаларнинг ижтимоий-
иқтисодий ривожланишида туртки бўлиб хизмат қилади.
Маълумки, 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг 
бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида (2017 йил 7 февралдаги ПФ-
4947-сонли Фармоннинг 1-иловаси) ҳам Ўзбекистон Республикаси ҳудудларини 
иқтисодий-ижтимоий ривожлантиришга ҳам жуда катта эътибор қаратилган. Жумладан 
унда, “...ижтимоий-иқтисодий ривожланишни жадаллаштириш, халқнинг турмуш 
даражаси ва даромадларини ошириш учун ҳар бир ҳудуднинг табиий, минерал-хомашё, 
саноат, қишлоқ хўжалиги, туристик ва меҳнат салоҳиятидан комплекс ва самарали 
фойдаланишни таъминлаш; ҳудудлар иқтисодиётини модернизация ва диверсификация 
қилиш кўламини кенгайтириш, ривожланиш даражаси нисбатан паст бўлган туман ва 
шаҳарларни, энг аввало, саноат ва экспорт салоҳиятини ошириш йўли билан жадал 
ривожлантириш ҳисобига минтақалар ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражасидаги 
фарқларни камайтириш...” муаммолари алоҳида белгилаб қўйилган.18 
Шу билан бирга, бу борада “йўл харитаси”нинг ишлаб чиқилиши ҳам мамлакат ҳудудлари 
ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг муҳим омили бўлиб хизмат қилмоқда.
Ҳудудларда аҳолининг турмуш тарзи, яшаш шароити, ижтимоий соҳаларнинг 
ривожланишини белгиловчи мезонларнинг қай аҳволда эканлиги, инфратузилма 
соҳаларнинг аҳоли турмуш тарзига бўлган таъсири кабилар инфратузилма тизимининг 
ривожланиши билан боғлиқ.
Шу ўринда эътироф этиш зарурки, география фанида ва унинг таркибий қисми 
бўлган 
ижтимоий-иқтисодий 
географияда 
қишлоқ 
туманларининг 
ижтимоий 
ривожланиши масалалари кам ўрганилган. Ҳатто, мустақиллик йилларигача кўп 
қишлоқли, урбанизация даражаси паст бўлган Ўзбекистонда ҳам ушбу муаммо 
тадқиқотчилар назаридан четда қолган. Шаҳарлар ва урбанизация жараёнининг 
глобаллашуви, уларнинг жамиятни ҳудудий ташкил этишдаги етакчи мавқеи қишлоқлар
муаммосини бироз иккинчи даражали бўлиб қолишига сабаб бўлган.
Ҳозирги даврда қишлоқ жойларда мамлакат жами аҳолисининг асосий қисми яшаб 
келмоқда. Таъкидлаш керакки, қишлоқ жойларда аҳолининг туғилиш ва табиий кўпайиш 
коэффициенти пасайиб бораётган бғлсада, барибир у шаҳарларга нисбатан юқорилиги 
билан характерланади. Айни вақтда, қишлоқ аҳолиси сонининг ўсиши, унинг жойланиши, 
қишлоқ манзилгоҳларининг ҳудудий таркиби ўзига хос минтақавий хусусиятларга эга 
эканлиги ҳамда мамлакат иқтисодий-ижтимоий ривожланишида қишлоқ жойлар муҳим 
аҳамият касб этишини кўпгина олимлар ўз тадқиқотларида алоҳида таъкидлаб ўтган.
Замонавий иқтисодий ва социал география фани шаклланиши ва ривожланишининг 
дастлабки босқичларида инсон хўжалик фаолияти билан бевосита алоқадор муаммоларни 
тадқиқ этишга устивор аҳамият берилганлиги барчага маълум. Шу боис, мамлакат 
18 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича 
Ҳаракатлар стратегияси (2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармоннинг 1-иловаси) 

---

246 
иқтисодий салоҳиятининг юксалиши давлат иқтисодий сиёсатининг асосий мезони бўлиб 
қолди ва натижада эса саноат, қишлоқ хўжалиги, транспорт каби иқтисодиёт тармоқлари 
ривожланишда анча илгарилаб кетди. Аммо, ўша даврларда ҳам моддий ишлаб чиқариш 
тармоқларини географик ўрганиш билан бир қаторда ижтимоий соҳалар, энг аввало аҳоли 
ва унинг ижтимоий ривожланиши билан боғлиқ муаммоларнинг иқтисодий географик 
ўрганилиши зарурлиги таъкидланган.
Иқтисодий ва ижтимоий география фанлари тизимида қишлоқ жойлар серқирра 
тадқиқот объектларидан бири ҳисобланади. Уни нафақат географлар, балки иқтисодчилар, 
социологлар, экологлар ҳам тадқиқ этади. Иқтисодий географлар энг аввало, қишлоқ 
жойлар ва уларнинг алоҳида компонентларини комплекс тарзда ривожланишининг 
ҳудудий қонуниятларини ўрганишга асосий эътиборни қаратадилар. Чунки, қишлоқ 
жойлар йирик майдонлар, табиий шароит ва минерал хом ашё салоҳияти, аҳоли, унинг 
жойлашув тизими ва ижтимоий сохалар, ўзига хос ижтимоий, демографик, экологик 
ҳамда ишлаб чиқариш салоҳиятини ўзида мужассам этувчи ҳудудлардан иборат. 
Маълумки, қишлоқ жойлар ҳудуд ва ундага воқеа-ҳодисалар муайян шароитда 
вужудга келган, шаклланган ва ўз ривожланиш хусусиятлари, омиллари ва 
қонуниятларига эга. Шу сабабли ҳам, уларнинг ҳудудий жиҳатларини ёритиш, 
қонуниятларини аниқлаш ва илмий ва амалий хулосалар олиш биринчи навбатда 
иқтисодий географларнинг вазифаси ҳисобланади. 
Кўпинча, географлар томонидан қишлоқ жойлар асосан 3 йўналишда тадқиқ этилади: 1) 
Иқтисодий, 2) Ижтимоий, 3) Экологик. Шу боис ҳам уларни географик тадқиқ этишнинг 
методологик муаммоларидан бири уларни ўрганишдаги турли йўналишларнинг ўзаро 
нисбати ва боғлиқлиги ҳисобланади. 
Қишлоқ жойларда моддий ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлиги 
масаласига ҳар доим ҳам устивор аҳамият берилиб келинган. Негаки, аҳоли ва унинг 
турмуш шароитлари ишлаб чиқариш, ижтимоий ва хизмат кўрсатиш соҳаларининг 
ривожланиши билан боғлиқ.
Ана шундай эзгу вазифаларни амалга ошириш мақсадида 2018 йил 29 мартда 
Президент Ш.Мирзиёевнинг “Обод қишлоқ” дастури тўғрисида фармони эълон қилинди 
ва ““Обод қишлоқ” дастурини 2018 йилда амалга ошириш бўйича қўшимча чора-
тадбирлар тўғрисида” ги қарори кучга кирди. Унда 2018 йилнинг 1 апрелидан бошлаб 
мамлакатимизнинг ҳар бир туман ва шаҳрида, энг аввало, олис ва табиий иқлим шароити 
оғир бўлган ҳудудларда жорий йилда 2 тадан, 2019 йилдан бошлаб эса 3 тадан аҳоли 
пунктида аҳоли яшаш шароитларини босқичма босқич яхшилаш, уларнинг турмуш 
шароити тарзи ва даражасидаг ижобий ўзгаришларни таъминлаш, қишлоқ ва маҳаллалар 
қиёфасини модернизация қилиш, иш ўринлари яратиш “Обод қишлоқ дастури” амалга 
оширилиши белгилаб қўйилган.
Ушбу дастурда белгиланган вазифаларнинг амалга оширилиши қишлоқ 
жойларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишида муҳим омил бўлиб ҳизмат қилиши, 
шубҳасиздир.