Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

ЦИВИЛИЗАЦИЯ, ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИИЙ МУҲИТ 
Сулаймонов И., Жумабоев А. 
Андижон машинасозлик институти
Аннотация: Табиий заҳиралардан оқилона фойдаланиш муаммоларини ечиш учун ҳар 
қандай бажарилиши лозим бўлган тадбирни олдиндан нафақат локал, балки глобал 
масштабда ишлаб чиқиш ва унинг оқибатларини олдиндан ҳисобга олиш лозим бўлади. 
Таянч сўзлар: Табиат, цивилизация, табий ресурс, антропоген омиллар.
Аннотацы: Для решения проблемы рационального использования природных ресурсов 
необходимо осуществлять любые действия, которые должны осуществляться не только на 
местном, но и глобальном уровне и его последствиях. 
Ключевые слова: Природа, цивилизация, природные ресурсы, антропогенные факторы. 
Инсон пайдо бўлибдики, у доимо табиат, табиий муҳит билан ўзаро муштаракликда 
яшайди, фаолият юритади. Инсон ҳаёти давомида унинг бутун борлиғида табиий-биологик ва 
ижтимоий руҳий нисбати кўринишида ҳам намоён бўлади. Юқорида айтилганидек, инсон 
табиатнинг узвий бир бўлаги. Шу маънода унинг танаси нафақат биологик, балки жонсиз 
табиатнинг физик ва кимёвий жараёнлари ҳам кечадиган тур белгиларининг йиғиндиси тарзида 
қараш мумкин. Бу йиғинди қатъий қонунларга кўра, ташқи муҳит билан доимий боғланган 
механизм саналади. Ана шунга кўра инсоният жамияти шаклланган даврдан бошлабоқ инсон 
табиатга дастлаб пассив, сўнгра эса ривожланишнинг муайян босқичида фаол таъсир ўтказа 
бошлади. 
Жаҳон цивилизацияси ўз тараққиётида турли босқичларни босиб ўтганлигига ҳеч 
қандай шубха йўк. Ўша тарихий тараққиёт йўлини ҳозирги замон файласуфларининг баъзи 
бировлари ишлаб чиқариш принципларига асосланган даврларга бўлиб ўрганишни маслахат 
бераётган бўлсалар, бошқа бировлари эса (масалан америкалик файласуф, социолог ва 
футуролог Элвин Тоффлер) жаҳон цивилизацияси босиб ўтган тараққиёт йўлини учта йирик 
босқичга бўладилар. Тоффлернинг фикрига кўра, цивилизациянинг биринчи босқичи, 
деҳқончилик маданиятига асосланган цивилизация нафақат инсонни моддий турмуши балки 
унинг маънавий оламида ҳам инқилобий ўзгаришлар ясади. Инсониятни инсонпарварлик руҳи 
билан суғорилган буюк маданият-маънавият ва тугал дунёқараш билан қуроллантирди.[1-74 б] 
Элвин Тоффлер жаҳон цивилизациясининг иккинчи босқичини индустриал 
цивилизация деб атади. Унинг таъкидлашича бу давр тахминан 1650-1750 йилларга, Англияда 
Потерсон томонидан буғ машинаси ихтиро этилган вақтга тўғри келади. Бу босқичнинг ўзига 
хос ҳусусияти саноатда инқилобий ўзгаришлар содир бўлганлиги билан ўтмишдан кескин фарқ 
қилади. Унинг фикрига кўра, цивилизациянинг биринчи босқичида ишлаб чиқариш жараёни 
инсон жисмининг қувватига, иш ҳайвонларининг кучига, шамол, қуёш, сув, олов каби табиий 
имкониятларга асосланган бўлса, цивилизациянинг иккинчи босқичида инсон учун 
қулайликлар яратиш учун табиий ресурслардан шафқатсизларча фойдаланилди. Ишлаб 
чиқариш гуркираб ривожлана бошлади. 
Ишлаб чиқаришни стандартлаштириш, ихтисослаштириш, жамлаш, катталаштириш, 
уйғунлаштириш ва марказлаштириш жаҳон цивилизациясининг иккинчи босқичи учун 
характерли ҳусусият даражасига кўтарилди. 
Элвин Тоффлернинг далиллашича, жаҳон цивилизациясининг учинчи босқичи 1955 
йилдан бошланади. Бу босқичда ишлаб чиқариш жараёнларини автоматлаштириш, 
компьютерлаштириш, роботлаштириш, электроникани тадбиқ этиш узлуксиз ортиб боради. 
Инсон узлуксиз янги ахборотларга эҳтиёж сезади. Шунинг учун ҳам жаҳон цивилизациясининг 
учинчи босқичини Э.Тоффлер ахборотлар цивилизацияси деб номлайди.
 
[2-526. б] 

---

146 
Инсоният босиб ўтган цивилизацияни тарихий тараққиёт йўлини россиялик тадқиқотчи 
Л.Е.Гринин ишлаб чиқариш принципларига асосланган равишда қуйидаги даврларга бўлиб 
ўрганишни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблайди: 
-нозу-неъматлар ишлаб чиқариш принципи-жаҳон ишлаб чиқарувчи кучлари 
тараққиётининг сифат босқичларини ифодаловчи формацион категория; 
-ишлаб чиқариш инқилоби; 
-ишлаб чиқаришни овчиликка-тўплашга асосланган принципи; 
-аграр инқилоб; 
-ишлаб чиқаришнинг аграр-ҳунармандчилик принципи; 
-саноат инқилоби ва ишлаб чиқаришнинг саноатга асосланган принципи; 
-илмий-техника инқилоби ва ишлаб чиқаришнинг илмий-ахборот принципи. 
Шунингдек яна бир тадқиқотчи Ж. Мартен цивилизациялар ривожланиш босқичини 
таҳлил этар экан, XX аср-материалистик қадриятларни рўёбга чиқиш даври бўлиб, радикал 
оптимизм инсониятни янгича туғилиш даври сифатида инсониятни пайдо бўлишини материяга 
сингдириш баробарида, инсонийликни ўзини ҳам инсоният деган умумий мавҳум тушунчага 
сингдирди. Ана шу тамойил асосида «Табиатни бошқариш учун инсон борлиққа эмас, балки 
техник заруриятлар ва моддий энергиялардан қидира бошлашга эҳтиёж сезди ва ана шу тарзда 
ўзининг инсонийлик оламини ҳам тўлдириб борди»- деб ёзган эди. 
Муайян маънода цивилзациядаги бу ҳолат инқироз ҳолати ҳисобланади. Чунки инсонни 
табиат устидан ҳукмронлик қилишга интилиши ва у билан боғлиқ интилишлари ижтимоий 
маънода инсонни -инсон устидан миллатни миллат, давлатларнинг давлатлар устидан 
ҳукмронлик қилишга интилишига сабаб бўлади. Бу ҳеч кандай инсоният учун ижобий натижа 
бермасада инсонни табиатга таъсирини ноосфера кўламида жадал ривожланишига олиб келади.
 
[3-www.nature.uz] 
Ноосфера концепциясини дастлаб таникди француз тадқиқотчиси ва файласуфи 
П.Тейяр де Жарден (1881-1955) ва бир вақтни ўзида шунга ўхшаш ғояни асослашга уринган 
таниқли рус олими В.И.Вернадский томонидан (1863-1945) илгари сурилган. 
Ноосфера концепциясининг моҳияти инсоннинг дунёни кашф этилишидаги 
яратувчилик қобилиятини англатади. Инсон табиат эволюциясидаги муҳим бўғин ҳисобланади. 
У ўз тараққиёти ва онгли фаолияти давомида алоҳида соҳа-ноосферани ёки ақл соҳасини 
табиатга таъсирини яратди. «Ноосфера - деб ёзади В.И.Вернадский бизнинг давримизга қадар 
геология тарихи ва биосфера эволюциясининг таркибий тузилмалар уйгунлигидир». Ноосфера 
вужудга келиши билан инсоният табиатни бутун тузилиши унинг келгуси эволюциясидаги 
йўналиш ва ўзгаришлар масъулиятини ўз зиммасига олган. 
В.Вернадский фиркича цивилизацияни ривожланишнинг ҳозирги босқичида инсоннинг 
табиат олдидаги масъуллиги шунинг учун ҳам ортмоқдаки инсон табиатдаги ўзгаришларга 
ижтимоий алоқадорликни инсон маданияти ва руҳиятидаги ўзгаришлар билан ҳамоҳангликда 
амалга оширмоқда.
Келгусида табиатни идора қилиш табиий заҳиралардан оқилона фойдаланиш 
муаммоларини ечиш учун ҳар қандай бажарилиши лозим бўлган тадбирни олдиндан нафақат 
локал, балки глобал масштабда ишлаб чиқиш ва унинг оқибатларини олдиндан ҳисобга олиш 
лозим бўлади. Ҳозирда инсон ўз муносабатини нафақат табиатга нисбатан, балки ўз-ўзига 
нисбатан ҳам ўзгартириши лозим. Аммо бу муносабат табиатни техносферага мослаштирилган 
ҳолда эмас, балки биосферанинг ҳаётийлик ҳолати талабларига мос ҳолда бўлиши лозим.