Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги в. И. Зуев, О. Қодирхўжаев, М. М. Адилов, У. И. Акрамов сабзавотчилик ва полизчилик

8-боб. ДАЛА САБЗАВОТЧИЛИГИНИНГ АГРОТЕХНИК АСОСЛАРИ
8.1. Сабзавотларни жойлаштириш ва сабзавот экинлари учун ер танлаш
Бир ерда бир ўсимлик сурункали етиштирилса, уч-йилдан сўнг унинг маҳсулотдорлиги 20-40% гача камайиб кетади. Шу сабабли ҳар бир сабзавот экинини энг яхши тупроқ-иқлим шароитига эга бўлган ерларга ҳамда шу ўсимлик учун ўтмишдош бўладиган сабзавотлардан бўшаган ерларга жойлаштириш мақсадга мувофиқдир. Алмашлаб экишда айрим сабзавотларни меъёридан кўп экиб, алмашлаб экиш тартибига амал қилмаслик шу ўсимликка хос бўлган касаллик ва зараркунандаларнинг кўпайишига сабаб бўлади. Тупроқ таркибида зарарли моддаларнинг бир томонлама кўпайиши эса тупроқни «чарчаш» ҳолатига олиб келади. Бу, ўз навбатида, маҳсулотни кескин камайтириб, сифатини пасайтириб юборади.
Полиз экинлари Ўрта Осиё иқлим шароитида сув билан кам таъминланган ва лалми ерларда, сунъий суғориладиган ерларда етиштирилади. Масалан, картошка ҳарорати паст бўлган тоғли туманларда яхши ўсиб, юқори маҳсулот беради ва айниш касалликлари билан кам зарарланади.
Бир туманда тупроқ таркиби ва ер релйефига кўра сабзавотларнинг жойлашиш нисбати ҳам турлича бўлади. Сабзавот экинлари органик моддаларга бой, нам ва салқин бўладиган қайир ерларда яхши ўсади. Ўрта Осиёда карам, бодринг, томатдошлар ва кўкат ўсимликлари дарёларнинг бўйлари ва ён бағирларида, қуйи қисмидаги ўтлоқ, ботқоқ-ўтлоқ тупроқларда мўл маҳсулот беради. Бу ерлар бўз тупроқларга нисбатан чиринди ва азотга бой. Улар сернам ва кўп ҳолларда сизот суви юза жойлашиши билан тавсифланади. Шунинг учун бу хилдаги тупроклар ҳарорати бўз тупроқларникидан пастроқ бўлади.
Пиёз, илдизмевали ўсимликлар ўстириш учун юқори террасаларнинг енгил соз тупроқли ерлари анча қулай бўлади. Полиз экинлари ҳам юқори террасалардаги бўз тупроқларда яхши ўсади. Бундай ерларда улар фузариоз сўлиш касаллиги билан кам зарарланади ва сершира мевалар беради. Хоразм ва Қорақалпоғистонда қовуннинг маҳаллий навлари сизот сувлари юза жойлашган ерларда яхши етиштирилмоқда, улар сизот сувларининг юза жойлашганлиги учун суғорилмайди. Полиз экинлари янгидан ўзлаштирилган бўз ерларда, шу жумладан, чўл ерларда ҳам мўл маҳсулот беради. Жанубий ёнбағирлар қуёш нури таъсирида шимолий томонларга нисбатан яхшироқ қизийди, шарқий ва ғарбий ёнбағирлар оралиқ ҳолатда бўлади. Шунинг учун иссиқлик етарли бўлмаган шароитда ўсадиган эртаги сабзавотлар, биринчи навбатда, жанубий ёнбағирларга жойлаштирилади. Ёзда экиладиган, айниқса, юқори ҳароратдан қийналадиган карам, картошка каби экинлар шимолий ёки ғарбий ёнбағирларда экилгани маъқул.