Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги в. И. Зуев, О. Қодирхўжаев, М. М. Адилов, У. И. Акрамов сабзавотчилик ва полизчилик

9-расм. Сувли экин тасвири

Агрегатопоника – бу экинларни унча кўп намлик талаб қилмайдиган гранулланган (майдаланган) қаттиқ нейтрал субстратларда ўстиришдир. Бунда субстрат ва илдиз сутка мобайнида 1-5 марта озиқ эритмада намланиб турилади.
Субстрат сифатида ўлчами 5-10 мм (70%) ва 25-35 мм (20%) бўлган гранит майданланган тош (шебенка), шағал, керамзит, камдан кам ҳолларда қум, вермакулит ва полимер материаллардан фойдаланилади. Субстратлар ҳаво ва намликни яхши ўтказадиган, илдизларнинг эркин ўсиши ва яхши ҳўлланиши учун шароит яратадиган ва кимёвий инерт бўлиши керак. Субстратлардан кўп-йиллр мобайнида фойдаланилади, шунинг учун уларни ўсимлик илдиз қолдиқларидан тозалаш ва ҳар-йили зарарсизлантириб туриш зарур. Шўрланиб қолса уларга кислота ёки ишқор билан ишлов берилиб, сўнг тоза сув билан ювилади.
Субстратлар тагли катта идишларга 25-30 см қалинликда солинади. Озиқали эритма насос ёрдамида сув бостириш усули билан субстрат сатҳига 2-3 см етказмасдан тўлдирилади ва у сатҳи пастроқ жойлаштирилган идишга ўзи (резервуарга) оқиб тушади (10-расм).
10-расм. Шағалли экинга босим остида эритмани бериш мосламаси шакли
1 – сўкчаклар; 2 – шлак ёки шағал; 3 – ярим айланма зовур; 4 – систерна (идиш); 5 – марказдан қочма насос; 6 – насос қудуғи.
Эритма контсентратсияси ҳафта ичида 35-45 дақиқа мобайнида берилиб ва туширилиб турилганда унинг таркиби 20-25% га ўзгаради. Шунинг учун унинг таркиби мунтазам равишда агрокимё назоратида бўлиши зарур. pH ни мунтазам равишда (2-3 кун оралатиб) тўғрилаб туриш, ҳар ҳафтада асосий озиқа элементлари миқдори бўйича агрокимёвий тахлил қилиниб етишмайдиган элементлар қўшиб борилади ҳамда озиқали эритмани ҳар ойда 1 марта тўлиқ алмаштириш назарда тутилади.
Агрегатопоника махсус ускуна, автоматика воситаларини ўрнатиш учун катта маблағни талаб этиши, ишлатилишининг ишончсизлиги, ўсимлик озиқланишини мунтазам равишда агро-кимё назоратида бўлиши, субстратларни қайта тиклаш (регенератсия) ва зарарсизлантиришга катта маблағлар сарфланиши каби камчиликларнинг мавжудлиги у эгаллаган майдоннинг сезиларли даражада қисқаришига олиб келди.
Агрегатопоника ўрнига янги усул – кичик ҳажмли (малообъемная) экин, бошқача айтганда бу усул ўсимликларни кичик ҳажмли (ҳар ўсимликка 5-15 л дан) субстратларда етиштиришдир. Бунда Одатдаги “озиқа майдони” тушунчаси билан бирга “илдизнинг озиқланиш ҳажми” тушунчаси ишлатилади.
Аэропоника – бу субстратсиз экин ўстириш бўлиб, унда илдиз тизими махсус токчалардаги қоронғилаштирилган ҳаволи бўшлиқда бўлади. Ўсимлик илдизи вақт-вақти билан (12-45 дақиқада) 10-15 секунд давомида автоматик тарзда озиқ эритма билан пуркалади (11-расм).


11-расм. Аэропоника шароитида помидорнинг илдиз тизими ва маҳсулот бериши
Аэропоника субстратларни олиб келиш, тайёрлаш ва турли хилдаги ишлов беришлардан озод этиб, ўсимликларни қўнғир нематода билан зарарланишини мустасно қилади.
Электр энергияси билан таъминлашнинг бузилиши услубни чуқур ўрганилмаганлиги ва заводда ишлаб чиқарилган намунавий жиҳозларнинг йўқлиги, аэропоника услубининг камчиликлари ҳисобланади.
Хемокултура ёки ўсимликларни органик субстратларда етиштириш тупроқ аралашмасида ўстириладиган экинга яқин усул. У органик моддаларга бой минтақаларда қўлланилади. Хемокултурада торфнинг юқори қатлами, дарахт пўсти, қипиқ, қиринди, шоли тўпони, пахта саноати чиқиндилари, зиғир пўстларидан фойдаланилади. Бу субстратларни хизмат қилиш муддати 1-2-йил бўлиб, уларни айримлари олдиндан ишлов беришни ва муҳит реактсиясини созлаб туришни талаб қилади. Минерал озиқалар асосан турли суюқ эритма ҳолида қўлланилади. Масалан, уларга Э.Ю. Абеле ретсепти бўйича тайёрланган эритма киради.
Хемокултуранинг афзаллиги уни ҳамма турдаги ҳимояланган ерларда қўллаш мумкинлиги, махсус ускуналарининг бўлмаслиги, хизмат муддати тугаган субстратларни органик ўғит сифатида фойдаланишдан иборатдир.
№ 3 АМАЛИЙ МАШҒУЛОТ