Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги в. И. Зуев, О. Қодирхўжаев, М. М. Адилов, У. И. Акрамов сабзавотчилик ва полизчилик

25-жадвал. Бодринг навларининг таърифи

№	НАВ БЕЛГИЛАРИ	Н А В Л А Р
1.	Нав тарихи:
	келиб чиқиш жойи
	туманлаштирилган-йили
	туманлаштирилган жойи
2.	Поясининг узунлиги
3.	Барг пластинкасининг шакли ва катталиги
4.	Тугунчаси:
	тукланганлиги
	тукларининг ранги
5.	Барраси:
	диаметри (см)
	узунлиги (см
	шакли индекси
	шакли
	юзаси
	фонининг ранги
	шакллари (расми)
	кўндаланг кесми
6.	Уруғлиги:
	ранги
	тўри
	асосининг шакли
7.	Вегетатсия даври
8.	Касалликларга чидамлилиги
10.	Таъм сифатлари
11.	Ишлатилиши

14-Боб. ТОМАТДОШ САБАЗВОТ ЭКИНЛАРИ. ПОМИДОР
Ҳалқ хўжалигидаги аҳамияти ва тарҳалиши. Томатдош сабзавот экинлари гуруҳига помидор, бақлажон ва қалампир киради. Улардан энг кенг тарқалгани помидор. Унинг меваси янги узилган ҳолида аччиқчучук кўринишида, тузланган, маринадланган, турли қўшимча ҳолида истеъмол қилинади. Помидор маҳсулотининг ярми шарбат, пюре, паста, соус сифатида қайта ишланади. Помидорнинг меваси тўйимли мазали ва шифобахш хусусиятларга эга. Унинг таркибида ўртача 6-5% қуруқ модда, шу жумладан 3% шакар, 1% оқсил, 0,5 органик кислота, 0,8% бириктирувчи тўқима, 0,1% пектин ошёлари, 0,2% қуруқ ёғ, 0,6% минерал тузлар, мавжуд. Уларнинг таркибида калий, натрий, калтсий, магний, фосфор, темир, олтингугурт, кремний, хлор бор. Улар С дармондорига бой (15-30 мг/%, баъзан 55 мг/%). Бундан ташқари РР, К, каротин, В гуруҳ дармондориларга ҳам эга.
Чучук қалампирнинг меваси янги узилган ҳолида салат тайёрлашда, ошпазликда, консервалашда ишлатилади. Аччиқ қалампирнинг меваси овқат ва консерва тайёрлашда зирашр сифатида ишлатилади. Таркибига қалампир қўшилган дорилардан ревматизм, радикулит, безгак ва бошқа касалликларни даволашда фойдаланилади. Чучук қалампир таркибида 10% қуруқ, шу жумладан 4,93% шакар, 1,30% бириктирувчи тўқима, 1,51% оқсил, 0,5% кул мавжуд. Кул таркибида калий (50%), натрий, калтсий, магний, алюминий, темир, фосфор, олтингугмг, хлор, кремний бор. Аччиқ қалампирнинг асосий қиммати унинг таркибидаги капсаитсин (8-25%), чучугида эса катта миқдордаги С дармондори (яшилида 110-272 мм%, пишганида 332-482 мг%) мавжудлигидадир. Аччиқ қалампир меваси 33-45, мг% С дормондорига эга. Чучук қалампир мевасида шунингдек каротин (0,3-0,5 мг%), рутин (300-450 мг%), В гуруҳига кирувчи дармондори алоҳида ҳид таратувчи учувчан эфир ёғдари ҳам бор.
Бақлажон меваси консерва саноати ва ошпазликда қўлланади. Овқат учун уруғи ҳали тўла шаклланиб улгурмаган ҳамда қотмаган 25-40 кунлик меваси ишлатилади. Бундай бақлажон 8-9% қуруқ моддага эга, шу жумладан 0,7-1,7% бириктирувчи тўқима, 0,5-0,7% пектин, 0,3-1,5% оқсил, 0,1-0,4% ёғ, 0,4-0,7 кул, 200 мг% дағал моддага эга. Унинг таркибида фосфор, калтсий, магний, марганетс, темир, аллюминий, олтингугурт, кремний, хлор, С (1-10 мг%), РР ҳамда В ғуруҳига кирувчи дармондорилар, каротин бор. Бақлажоннинг тури унинг таркибидаги делфиддин, аччиқ тами соланин гликоаколоид мавжудлиги билан изоҳланади.
Помидор ер юзининг ҳамма жойида етиштирилади. Помидор Евровага XVI асрнинг ўрталарида, Россияга XVIII-XIX асрда келтирилган.
Ўзбекистонда итузумдош экинлар XIX асрнинг охирларидан бошлаб етишитирилабошланди. Ҳозирги пайтда помидор республикаимизда сабзавот экинлар майдонининг 40% ини эгаллайди, унинг солиштирма ҳиссаси эса ялпи сабзавот маҳсулотининг 45-50% ини ташкил қилади помидорнинг ўртача маҳсулотдорлиги гектарига 25-27 тоннани ташкил қилади.
Ботаник характеристикаси ҳамда биологик хусусияти. Помидор, қалампир ҳамда бақалажон итузумдошлар оиласига киради. Бақалажон Ҳиндистондан, помидор ҳамда қалампир Жанубий Америкадан келтирилган. Бу экинларнинг ҳаммаси бир-йиллик экин сифатида ўстирилади, бироқ тропик мамлакатларда кўп-йиллик сифатида етиштирилиши мумкин.
Помидорни, ниҳолининг пояси майсасимон бўлиб, эгилувчан. У ўсгани сари дағаллашиб, мустаҳкамланади. Игнасимон туклар билан қолланади. Пояси ётувчан ҳамда бутоқланмайдиган бўлиши ҳам мумкин. Помидор кўчатининг асосий пояси барг маҳсулот бўлгандан кейин тўпгулбиринчи шингил билан якунланади. Шундан сўнг охирги баргнинг қўлтиғида кўртак маҳсулот бўлади. ў бош поя вазифасини ўтайди ҳамда тўпгул – иккинчи шингил билан якунланади. Биринчи бутоқнинг охирги бандининг қўлтиғида, иккинчи подиум маҳсулот бўлади. У учинчи шингил билан тугайди ва ҳоказо.
Помидор ўсимлигининг барги ўч хил: оддий, қатқат бурама, картошка баргли бўлади. Оддий барг йирик япроқчаларининг ўртасида кичикроқлари, уларнинг оралиғида эса янаям кичикроқлари жойлашган, тоқ варсимон, тароқтароқ кўринишда.
Помидорнинг тўп гули жингалаксим.он бўлиб, амалиётда уни шингил деб аташади. Олдин шингилнинг асосига яқин жойлашган гуллар, кейин эса тевадагилари очилади. Помидорнинг гули икки жинсли. Улар оддий ва мураккаб бўлади. Помидор меваси, сершарбатли бўлиб, ярим маданий помидор турига тегишли навлар икки уяли, маданий тўрига тегишли навлар эса кўп уяли. Помидор мевалари шакли, ўлчами, ранги, юза кўриниши ва бошқа белгилари билан ўзгарувчандир.
Бақлажоннинг пояси ясси, сербутоқ бўлиб, асос қисми ёroчга айланади. Бўйи 1 м ва ўндан баланд. Бутоқланиши 5-12 барглар маҳсулот бўлгандан кейин бошланади. Қанча илгари бутоқланса, мева тўгиши шунча олдин бошланади. барглари навбатма-навбат жойлашган бўлиб яхлит, бандли, яссидан тортиб тухумсимон, чўзинчоқ шаклли, тўси яшилдан тортиб, тўқ бинафша ранг. Гули икки жинсли, 5-7 туташ гултожибаргли, ёлғиз ёки 2-5 тўпгул жингалаги жамланган, бинафша тўсли ҳap хил тўқликда. Маҳсулоти мева кўринишда бўлиб шакли, ўлчами, тўси бўйича ўэгарувчандир.
Қалампир ўсимлигининг пояси ўтсимон, бироқ асос қисми ёroчсимон, баландлиги 20-80 см тик кундаланг кесими дўмалоқдан бет қирралигача. Барги бандли, силлиқ тўхўмсимон ёки ништарсимон яшил тўсли. Гули икки жинсли, 5-9 гултожи баргли, тўси оқ сариқдан кўлранг бинафшагача. Маҳсулоти икки уч уяли, кўп уруғли этли мева, бироқ эти сувсиз, шакли, ўлчами кучли ўзагарувчан. Қалампирнинг нави аччиқ ва чучук навларга бўлинади. Улар бир қaтop морфологик белгиларига кўра фақланади. Чучук навлари анча бутоқлаган йўғoн пояли тўпга эга. Тупидаги мевалари кўпроқ тепага қараб тўради. Барги тухумсимон, йирик, гулкосаси мевасининг асосини қопламайди. Мевасининг шакли қиррали, кўбсимон, тсилиндр ёки конўссимон бўлиб тева қисми тўмтоқ мева банди мевасига ботиб туради. Аччиқ навли қалампирлар меваси пастга осилиб турадиган, қалин тукли пояси ҳaмда юпқа майда барглари билан ажралиб тўради. Гулкосаси мевасини ўраб туради.
Мақбул ҳapopaтдa ҳамдa намлик етарлича бўлганда помидор уруғи 3-4, қалампирники 9-10 ва бақалажонники 7-8 кунда униб чиқади. Униб чиққандан 30-40 кун ўтгач, кўчати шоналай бошлайди, 40-90 кундан кейин гуллайди, гуллаганидан то маҳсулоти пишиб етилгунча 45-65 кун ўтайди. Ниҳоли униб чиққач, гуллагунича 60-100 кун ўтайди. Техник етилиши 80-160 кун, физиологик етилиши 170-180 кун. Бақалажон ниҳоли уруғи сепилгач 8-10 кунда униб чиқади. Техник етилиши кўчати униб чиққач 85-100, физиологик етилиши 130-180 кундан кейин бошланади.
Итузумдош экинлар, айниқса, бақлажон иссиқка таталабчан. Помидор ҳамдa қалампир уруғининг униб чиқиши учун мақбул ҳapopaт +20-25С, энг паст ҳapopaт эса +10-12С, ўсимлигининг ўсиши учун эса мақбул ҳapopaт кундузи +20-24С, кечаси +16-18С. Ҳарорат +15С дан паст бўлганда ўсимлик гулламайди. +10-13С бўлганда ўсишдан тўхтайди гулчанги етилмайди, туганаклари тўкилиб кетади. Помидор ниҳоли ва ёш ўсимлик анча паст (ҳaтто 0-0,5С) ҳapopaтгa ҳам чидаши мумкин. Бироқ +1-2С coвyқ помидор учун хавфлидир. -0,5С да гули ва мевасини совуқ ўради. Қалампир ўсимлиги +0,3-0,5С совуқда ҳалок бўлади. Ҳарорат 15С дан юқори бўлганда помидор ҳaмдa қалампир ўсимлигининг ўсиши оғирлашади, ғунча ҳaмдa туганаклари тўкила бошлайди. Бақалажон уруғининг ўсиши учун энг паст ҳapopaт +13-14С, энг қўлай ҳapopaт 20-30С. Тупининг ўсиши учун энг қўлай ҳapopaт +20-30С. +15-20С да бақлажон ўсимлигининг ўсиши сустлашади. +10-13С да эса ўсишдан тўхтайди. Бақлажон coвуққа ўта чидамсиз. 5-8 кун давомида ҳapopaт +8-10С бўлиб тўрса нихоли ўлади. Помидор, қалампир ҳамда бақлажон ёруғсевар ўсимликлар. Уларнинг кўпчилик навлари қисқа кунли. Шимолий навлари нейтрал.
Помидор ҳамда қалампир намликка ўртача талабчан. Қўрғoқчиликка эса нисбатан чидамли. Бироқ улар учун юқори даражада тупроқ намлиги (тахминан 70-80% НВ) ва ҳавонинг намлиги нисбатан пастроқ (тахминан 60%) бўлиши лозим. Бақлажон тупроқ намлигига талабчан. Унинг учун энг қўлай тупроқ намлиги 80% НВ.
Улар шурга ўртача чидамли. Ит узумдош экинлар минерал элементлардан кўпроқ калий ҳамда азотни истеъмол қилиш билан бирга фосфор ўғитларини ҳамда жуда яхши сингдиради. Фосфорсиз сифатли ва юқори маҳсулот олиш жуда қийин.
Навлари. 2009-йил Давлат рейстрида Ўзбекистонда экишга тавсия этилган помидор навлари 41 нав атрофида, 13 нав чучук ҳамда 2 нав аччиқ қалампир ва 4 нав бақлажондир.
Помидор навлари тезпишар (кўчати униб чиққанидан маҳсулотини пишгунча вегетатсия муддати 100-110 кун, кўчат қилиб ўтказганда эса 48-53 кун), ўртапишар (ниҳолидан 110-120 ва кўчатидан 60-65 кун), кечпишар (ни олидан 120-150 кун ва кўчатидан 68-72 кун) навларга бўлинади. Ўзбекистонда эртапишардан Майкопский-урожайный 2090, Тошкент тонги, Баходир навлари, ўртапишардан Восток-36, Перемога-165 навлари, ўрта пишарлардан Илғорный Подарок, бутунича консервалаш учун Новинка Приднестровя, ўрта кечпишар Волгoградский-5/95 Ўзбекистон-176, кечпишар ҳОктабрҳ ҳамда Юсупов навлари туманлаштирилган. Консервалаш ва комбайн билан бир марта йиғиштириб олиш учун эртаги Колоколчик ўрта эртаги Ўзмаш, Ракета, ўртапишар Факел, Радуга, Полёт навлари истиқболли деб тан олинган ҳaмдa экишга тавсия этилади.
Қалампир навлари ўсув даврининг муддатига қараб, эртапишар (нихоли униб чиққандан уруғи пишгунча 110-120 кун), ўртапишар (120-140 кун) ҳамда кечпишар (140 кундан ортиқ) турларга бўлинади. Жумхуриятимизда ўртапишар навлардан аччиқ қалампирнинг Марғилон-330 ҳамда ўртапишар чучук қалампир Пикантый, ўрта эртапишар Ласточка ҳaмдa Дар Ташкента навлари туманлаштирилган. Бақлажон навлари ҳaм эртапишар (кўчати униб чиққандан маҳсулоти техник етилгунча 110-120 кун), ўртапишар 120-140 кун) ҳaмдa кечпишар 140 кундан ортиқ) навларга бўлинади. Ўзбекистонда ўрта эртапишар Аврора нави ҳaмдa ўрта кечпишар Ереванская-3 нави туманлаштирилган.