|
Афғонистоннинг қадимги давр археологияси
1. Жанубий Афғонистон ҳудудида энеолит даври маданиятининг пайдо бўлишида Сиалка мажмуасининг таъсири.
2. Мундигак I-II. Маҳаллий Саидқалъа ва Белужистон таъсиридаги Дех Мораси Гхудай манзилгоҳлари. Хўжалик ва моддий маданияти.
3.Мундигак III босқичида маданий тараққиёт. Илк шаҳар маданиятининг шаклланиши. Манзилгоҳнинг тузилиши. Мудофаа тизими. Қурилиш ва меъморчилик. Ҳунармандчилик.
4.Мундигак IV босқичида илк шаҳар маданияти инқирози ва унинг сабаблари.
Афғонистон табиий-географик жиҳатдан бир-биридан фарқ қилувчи иккита минтақа-жануб ва шимол ҳудудларидан ташкил топган. Ҳар иккала минтақада илк деҳқончилик маданиятининг шаклланиши билан боғлиқ манзилгоҳлар ҳозирча қайд этилмаган.
Шимолда неолит даврида овчи балиқчи хўжалик шакллари билан кун кечиришган қабилалар истиқомат қилишганлиги археологик жиҳатдан аниқланган. Бу ердан ўнлаб неолит даври ўзлаштирувчи хўжалик шакли қабилаларига тегишли манзиллар ўрганилган. Улардан геометрик шакллардага юпқа кремен пастинкалардан ишланган тош қуроллар ва қўпол ясалган қўпол сапол идишлари топиб ўрганилган. Овчи-балиқчи хўжалик шаклидаги жамоа моддий маданияти Шимолий Афғонистоннинг тоғларларидаги бир неча ғорларда ҳам аниқланган. Улардан кремен тош қуроллар билан биргаликда қўпол терка ва мотигалар топиб ўрганилган. Бу турдаги жамоалари моддий маданияти мил.ав. 6-4 минг йиллик билан саналанган.
Афғонистоннинг Балх вилоятидаги Оқкўприк шаҳри атрофларидан палеолит то энеолитгача бўлган даврларни қамраб олган кўплаб археологик ёдгорликлар топилган. Манзилгоҳлар турли хил жойлардан, ғорлардан ва очиқ жойлардан топилган. 1960 йилларнинг бошларида бу ерда Луи Б. Дюпр археологик тадқиқодлар ўтказган.Очиб ўрганилган археологик материаллар бу ерда минтақадаги энг қадимий ўтроқ деҳқончилик жамоалари шаклланганлигидан далолат беради. Афғонистондаги мураккаб сиёсий вазият деҳқончилик маданиятининг шаклланиш жараёнини тўлиқ ўрганишга ва янги қазиш ишларини олиб боришга имкон бермаяпти.
Топилган манзилгоҳларнинг машҳурлари қуйидагилар. Ғори Мор ғорида икки А ва Б қатламлари очилган ва ундан энеолит даврига оид тош мотига, ёрғучоқ ва стеатитданишланган идишлар топилган. Ғори Асп мил.авв.IX асрларга оид буюмлар, хусусан ўроқ, кетмонча ва пичоқларнинг тош пластинкачалари топилган. Оқкўприк манзилгоҳларида археологлар хонаки қуй ва эчкига тегишли суяклар ҳам чиққан. Барча топилмалар бу ердаги жамоаларнинг керамикагача бўлган неолит даражасида бўлсада овчилик ва термачиликдан кенг фойдаланилган ҳолда аграр технологиялардан ҳам хабардор эканлигидан далолат бериб турибди. Оқкўприк жамоалари нима учун неолит ўчоғидан узоқда эканлиги хусусидаги савол очиқлигича қолмоқда.
Афғонистоннинг қадимги даври тарихи икки босқичдан иборат. Мамлакатнинг жанубий ҳудудлари мил авв. 4-3 минг йилликларда зироаткор жамоалар томонидан кенг равишда ўзлаштирилган. Мундигак 1 ва 2 манзилгоҳлари ҳунарманд ва деҳқонлар жамоаларига тегишли бўлган. Мундигак 4 манзилгоҳи монументал архитектурага эга маҳаллий протошаҳар кўринишига эга бўлган. Мазкур маданият вакиллари Ҳиндистондаги маданиятлар билан, хусусан Хараппа билан яқиндан алоқаларга эга эканлигини Афғонистоннинг Шўртўқай манзилгоҳи дарак бериб турибди.
Иккинчи давр мил авв. 2 минг йилликда содир бўлган. Мазкур даврда инқироз ва жанубий марказларда деградация кузатилади. Бу вақтда шимолий вилоятларда Амударё соҳилларини кенг кўламли тарзда ўтроқ деҳқонлар жамоалари эгаллай бошладилар. Дашли типидаги ёдгорликлари бунинг ёрқин мисоли бўлади. Мазкур маданиятлар кўчиб келган метални қайта ишлаш ва бадиий метал буюмлар ясаш (торревтика) билан характерланадиган анча юқори маданиятга эга қабилалар асос солган. шунингдек Дашли маданияти вакилларида ҳарбий ишлар ҳам ривожланган бўлиб, мустаҳкамланган манзилгоҳлар кенг тарқалади, қуролларнинг стандарт типлари вужудга келади, мураккаб ва катта ҳажмга эга диний мажмуалар пайдо бўлади.
Афғонистонда ўтроқ деҳқончилик маданиятининг пайдо бўлиши жанубда Қандаҳор вилоятида мил. ав. 4 минг йилликнинг охирларида содир бўлади. Бу ерда энеолит даврига оид Мундигак (Мундигак I-III) ёдгорлиги яхши ўрганилган.
Илк босқичига (Мундигак I) оид маданий қатламидан хом ғиштдан барпо қилинган уй-жой иморатлари, мисдан ясалган турли турли буюмлар ва чархда ясалган сапол идишлари аниқланган. Сапол идишларининг сирти геометрик, асосан учбурчак шаклларидан иборат. Номаълум ҳайвон тасвири келтирилган идишлар ҳам учрайди. Мундигакнинг нақш безаклари тасвирларининг усулига кўра Шимолий Белужистоннинг мазкур даврга оид анъаналари билан ўхшашлик мавжуд. Қадаҳорда тайёр ҳолдаги ривожланган ўтроқ деҳқончилик маданиятининг тўсатдан пайдо бўлиши Мундигакга маълум ўтроқ жамоанинг келиб жойлашиши натижасидир. Мундигак сапол буюмлар нақшлари Сиалкага (III) яқинлигига кўра Қандаҳорга келиб жойлашган деҳқон жамоаси Эрондан келиб жойлашганлиги, табиий. Бу даврда Шимолий Афғонистон ҳудуди лазуритга шарқ талаб юқори бўлган. Қадимги Шарқда қимматбаҳо ҳисобланган лазурит савдоси йўлидаги қулай жойларни ўзлаштири ва маданий янгиликларнинг тарқалишида муҳим ўрин тутади.
Кейинги босқичда (Мундигак II) эски анъаналар тараққиёти давом этиб, тошдан ясалган муҳрлар ва мисдан ясалган биспирал булавалар пайдо бўлади. Қандаҳорда бундан ташқари яна иккида манзилгоҳлар: Саидқалъа ва Дех Мораси Гхудай ёдгорликлари ҳам қисман ўрганилган. Уларнинг маданий қатламларида юқори сифатли сопол буюмлари билан биргаликда қўлда қўпол ишланганларининг намуналари ҳам аниқланган. Бу тадқиқотчи олимларнинг фикрларига кўра бевосита ҳозирча аниқланмаган неолит даври маҳаллий маданияти мероси бўлиши мумкин.
Мил. ав.III минг йилликда Мундигак (Мундигак III) тараққиётининг юқори чўққисига чиқади. Бу босқичда металлни ёпиқ усулда қуйиш асосида буюмлар тайёрлаш ривожланади. Мисдан ясалган теша икки балдоқли болталар пайдо бўлади. Саидқалъа ёдгорлигидан Шимолий Белужистон саполларига ўхшаш намуналарининг учраши қўшни ҳудудлар билан маданий алоқаларнинг кенгайганлигидан далолат беради. Шунингдек, бу ёдгорликда саполларида Жанубий Туркманистоннинг Геоксюр воҳаси сапол нақшлари шаклидаги безакларнинг пайдо бўлиши ва аёл тасвиридаги ҳайкалчаларининг тарқалиши бу ерга бир гуруҳ қабиланинг силжишинатижасида маҳаллий анъаналар сақланган ҳолда маданият ривожланган, деган хулосага олиб келади.
Мил. ав. III минг йилликнинг иккинчи ярмида Жанубий Афғонистон ҳудудида сапол идишларининг нақшлари бўйича бир-биридан фарқ қилувчи иккита маданиятнинг тараққий этганлиги кузатилади.
Ҳозирги Афғонистонда бронза даврига келиб, сунъий суғоришга асосланган маданият ўчоқлари вужудга келади. Мил.авв.XXIII-XVIII асрларда бронза даврининг цивилизацияларидан бири Бақтрия Марғиёна археологик мажмуаси шимолий Афғонистон, шарқий Туркманистон, жанубий Ўзбекистон ва ғарбий Тожикистонда мавжуд булган. Мазкур маданият Покистондаги Ҳинд цивилизацияси ва Месопатамиядаги Қадимги Бобил подшолиги билан бир вақтда шаклланган.
1976 йилда совет-грек археологи Виктор Сарианиди шундай маданият ўчоғи борлиги хусусидаги тезисни илгари суради. Унинг фикрича, Бақтрия Марғиёна археологик мажмуасининг маркази ҳозирги Туркманистондаги Номозгоҳтепа ва Олтинтепалар ҳисобланишган. Эҳтимол бу маданиятнинг хақиқий ўчоғи Афғонистон ва Белужистонда (Покистонда) бўлиши керак. Аммо бу минтақалардаги сиёсий вазият археологик тадқиқодлар ўтказишга имкон бермаяпти. Шу муносабат билан илмий нашрларда бу ердаги археологик маданиятнинг номланиши борасида якдил фикр ҳам мавжуд эмас. Афғонистондаги бронза даври маданияти «Оксиана цивилизацияси», «Воҳалар цивилизацияси» и «Бақтрия-Марғиёна маданияти» деб номланишлари мавжуд. Бу ердаги археологик маданиятлар одатда ҳинд-орий халқларининг миграцияси билан боғлиқ деб ҳисобланади. Мазкур халқлар Андронова, Марғиёна ва Яз маданиятлари вакиллари ҳисобланади. Шунга қарамасдан Афғонистондаги кўпчилик ғорлар, хазиналар, Гандхар ва кулрангли керамикали маданиятлар ҳинд-европа халқларигача бўлган маҳаллий халқларга тегишлидир.Археологлар Массон ва Сарианидилар ўтказган археолгик тадқиқодлар натижасида ўз даврининг оламшумул булган кашфиётлари - Номозгоҳтепа ва Олтинтепа харобалари топилди. Афғонистондаги бронза даври ёдгорликлари ўз характерига кўра юқоридаги маданиятларга жуда ўхшаш. Расмсиз сопол буюмлар, икки қаватли кулолчилик дастгоҳи, буюм ясашга мўлжалланган мис ва бронза қолиплар ва араванинг сопол модели бу археологик маданиятга хос хусусиятлардир. Кулолчилик ва заргарлик ишларининг юксак даражада ривожланганлиги ҳунармандларнинг аҳолининг кўпчилигини ташкил этганлигидан далолат беради.Бақтрия-Марғиёна археологик мажмуаси ареалидан топилган муҳрлар ва бошқа топилмалар Месопатамия ва Ҳинд воҳасидаги цивилизациялардан бир мунча фарқ қилади. Бундан ташқари, муҳрлардан биридан чиққан пиктограмма бу маданиятнинг алоҳида ёзув системаси мавжудлигидан далолат беради.
Do'stlaringiz bilan baham: |
