Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги урганч давлат университети тарих факултети “тарих” кафедраси

Европанинг энеолит-бронза даври археологияси.
1.Карпат ҳавзаси энеолит даврида. Лендел маданияти. Манзилгоҳлар (Нитрянский, Гродок, Бранг). Уй-жойлар. Кулолчилик. Тош ва металлардан ясалган буюмлар. Дафн одатлари (кўмиш ва куйдириш).
2.Тисополгар маданияти. Манзилгоҳлар ва қабристонлар (Тисополгар, Башатаня, Вилке, Рашковце). Дафн маросимлари. Кузатув буюмлари. Кулолчилик. Металл буюмлари. Хўжалик.
3.Баден маданияти тарқалиш худуди. Мухофаза қилинган манзилгоҳлар. (Эвизовице, Брно, Лишни). Қабрлар. Деҳқончилик. Чорвачилик. Йилқичилик. Арава нусхалари. Дафн маросимлари.

Жанубий-шарқий Европада энеолти даври мил авв. 4000-3000 йилларни ўз ичига олади.

Энеолит даврида одамлар метал билан танишган. Бу даврда Евроосиёда бир нечта йирик металлургия марказлари шаклланиб, энеолит даври маданиятларига асос бўлган. Жанубий-шарқий Европанинг шундай марказлари Болқон-Карпат минтақасида (БКМ) жойлашган. Минтақа Болқон ярим оролининг шимоли, Карпат олдидан то ўрта Волгагача тарқалган. Бу ердаги қабилалар мисни 1,5-2 км масофадаги мис рудаси мавжуд бўлмаган Шимолий Қораденгиз буйларига еказиб берган. Ушбу минтақада хилма хил қуроллар ва мис ҳамда олтиндан зеб-зийнат буюмлари тайёрланган. Меҳнат қуроллари асосон уч типда, хусусан крестсимон теша болта ёки болта мотига, болта-болға ва учи понасимон теша исканадан иборат.
Болқон Карпат минтақаси тарихи (энеолит маданияти) мил авв.IV минг йиллик бошидан то IIIмил .авв. минг йиллик бошларидан бошланади. БКМнинг ўзаги Болқоннинг шимоли, Карпат ҳавзаси ва Карпат-Поденпр ҳудудлари ташкил этади. Археологик қидирувларнатижасида минга яқин мисдан ясалган буюмлар коллекцияси тўпланган. Бу буюмлар Гумел, Винча, Тисаполгар, Бодрогкерестур-Триполье маданиятлари қабилалари билан боғлиқ. Уларда металлургия билан бирга деҳқончилик ва чорвачилик ҳам изчил ривожланган. Мотигага асосланган деҳқончиликда буғдой, арпа, тариқ ва нўхат етиштирилган. Хонаки чорвачиликда қора мол, чўчқа, эчки ва қўй боқилган.
Мазкур даврнинг муҳим ёдгорлигидан бири бу Марказий ва Жанубий-Шарқий Европанинг катта қисмида жойлашган чизиқли-лента сопол маданияти ҳисобланади. Унинг Шарқий Европадаги тармоғи Лендел маданиятидир. У Венгрияда жойлашган. Жанубий Моравия ва Словакиянинг жанубий шарқида Лендел маданиятининг Морав-словак рангли керамикаси маданияти тармоғи кенг тарқалган. Тадқиқодлар Лендел маданияти мил авв. 2600-2100 йилларга оид эканлигини кўрсатиб бермоқда. Маданиятнинг энг ривожланган босқичи турли хил керамик шаклларнинг вужудга келиши билан боғлиқ. Идишларни бўяшда қизил-сариқ, кейинчалик эса оқ қизил ранглардан кенг фойдаланилган. Лендел маданиятининг ривожининг бошланғич ва охирги фазаларида сополларга ранг беришдан ташқари бўртма орнаментлар ҳам қўлланилган.
Тош қуроллар болтачалар ва силлиқловчи қуроллардан иборат. Шунингдек, суяк қуроллар ҳам бўлган. Ҳали мис қуроллар бўлмасада майда мис буюмлар мавжуд бўлган. Манзилгоҳдан топилган кўплаб ғалтаклар бу ерда тўқимачилик мавжуд бўлганлигидан далолат беради.
Карпат ён бағриларида жойлашган Лендел манзилгоҳи лёссли тепаликларнинг шарқий ёнбағрида жойлашган. Манзилгоҳ хандақ билан ўраб олинган. У орқали манзилгоҳга ёғоч кўприк орқали ўтилган. Уйлар тўғри бурчакли бўлиб, ёғоч устунлар билан қурилган. Манзилгоҳнинг кўриниши нафақат археологик тадқиқодлар натижасида балки Знаймо шаҳри яқинидаги Стжелиц манзилгоҳидан топилган уйнинг керамик моделидан аниқланган. Манзилгоҳдан чиққан диний буюмлар антропоморф ва зооморф шаклли идишлар ҳамда ҳайвон ва одам ҳайкалчалари шаклида бўлган.
Лендел маданиятининг Чехия, Словакия ва Шарқий Германиядаг локал варианти Иордансмюл маданияти бўлиб, керамикаси Моравия рангли сополларига яқиндир. Лекин Иордансмюл сополларининг кўпчилиги бўялмаган. Бу ердаги сополлар янгича шаклда- бир ёки икки тутгичли чашкалар ва оёқли чашкалардан иборат. Ҳайкалчалар 15-20 смли, айрим ҳолларда эса 35 смгача етган ва асосан аёл шаклида тасвирланган. Лендел манзилгоҳидан жуда кўп миқдорда шундай ҳайкалчалар топилган. Бироқ бу манзилгоҳдан бошқаларига қараганда ёнбошлатиб ёки куйдириб кўмилган суяк қолдиқлари камроқ учрайди.
Лендел маданиятининг яна бир локал маданияти Чехия, Польша ва Шарқий Германияда иордансмюл маданиятидир.