Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент ирригация ва қишлоқ ХЎжалигини механизациялаш муҳандислари институти

4.7 -расм. Дарё портлари:

а-ўзанда жойлашган; б-ўзандан ташқарида жойлашган
Аралаш портларда иншоотларни бир қисми дарё ўзанида қолган қисми эса ўзандан ташқаридаги ҳавзаларда жойлашади. Юқорида айтилганлардан ташқари ҳеч қандай юк ва йўловчи тушириш ва юклаш ишларини бажармайдиган махсус портлар ҳам мавжуд буларга аванпортлар ва порт-панагоҳлар киради.
Ўзандаги портларда кема боғлаш қурилмалари (причал чизиқлари) бевосита дарё ўзанига уни қирғоғи бўйлаб жойлашади. Ўзандан ташқаридаги портларда кема боғлаш қурилмалари асосий ўзан билан ирмоқ ёки канал орқали боғланган табиий кўрфаз ва қўлтиқларда жойлашади.
Аванпортлар гидроузел (сув омбори) юқори бьефида тўлқин кучи катта бўлган довуллар юз бериши эҳтимоли мавжуд бўлган ҳолларда кемаларни ҳимоя қилиши учун такомиллаштирилади. Бундай аванпортларга кемалар кириб шамол тўлқинлари тугагунга қадар кутиб туради. Худди шундай мақ-садда йирик сув омборлари қирғоқларида тўлқиндан ҳимояланган порт-па-нагоҳлар қилинади.
Дарё портларига қуйидаги талаблар қўйилади:
- дарё кенглиги кема тўхташ жойида турган ва унга яқинлашиб келаётган кемаларни жойлашиши учун етарли бўлиши керак;
-портга кириш ва кема тўхташ жойларидаги сув чуқурлиги кемани ҳисобий чўкиш чуқурлигига мос келиши керак;
- оқим тезлигини миқдори 1-1,2м/с дан катта бўлмаслиги керак;
- кема боғлаш жойидаги дарё қирғоғи турғун характерга эга бўлиши керак.
Кема боғлаш чизиғи бўйлаб сув юзасини кенглиги 7В_с га тенг бўлиши керак, бунда В_с кемани максимал кенглиги.
Ҳар қандай замонавий порт таркибига ўзининг асосий вазифаси бўлган юклар ёки пассажирларни бир транспорт воситасидан иккинчисига узатиш учун қуйидаги элементлар киради:-акватория ва территория. Портларни самарали ишлаши учун уларни асосий элементларини ўлчамлари ва юк қабул қилиш ва жўнатиш қобилияти бир-бирига ўзаро мос келиши керак.
Акватория – бу портга келган кемаларни кириши, тўхтаб туриши ва таркибини қайта шакллантириш учун фойдаланиладиган, керакли ҳолларда шамол тўлқинлари ва оқимлар таъсиридан иншоотлар ёрдамида ҳимоя қилинган сув майдони. Акватория майдонида рейдлар ва причаллар жойлашади.
Рейдлар – бу портларда бир хил операцияларни бажариш жараёнида маълум бир кемалар состави жойлашадиган акватория майдони. Рейдлар кириш, жўнатиш ва юк ортиш рейдларига бўлинади. Кемалар кириш рейдларида ўзи юрмас кемалар составини қайта шакллантириш ва юкларни тушириш учун кутиш ишлари бажарилади. Жўнатиш рейдида ўзи юрмас кемалардаги юкларни тушириб ёки ортиб бўлгандан сўнг уларни жўнатиш учун қайта шакллантириш ишлари бажарилади. Янгидан юк ортиш рейдларида кемалар ўртасида бевосита бир-бирига юк ортиш ишлари бажарилади.
Кема тўхташ жойи иншоотлари – кема тўхташ жойи фронтини ташкил қилади. Ушбу фронт бир ёки бир неча кема тўхташ жойларидан ташкил топган бўлиши мумкин. Кема тўхташ жойи деб битта ҳисобий кемани боғлаб қўйиш, уни бўшатиш ёки юклашни таъминлайдиган порт майдонига айтилади.Кема тўхташ жойини акваториядан ажралиб турадиган чизиғи ёки кардон чизиғи майдонида омбор бинолари, очиқ майдонлар, маъмурий ва ёрдамчи бинолар, транспорт коммуникациялари ва юк тушириш ва ортиши механизмлари жойлашган. Кемалар тўхташ жойи фронтини хавфли қисмлари тўлқинлар, оқимлар ёки музликлар таъсиридан сақловчи қирғоқни ҳимоя қилиш иншоотлари билан мустаҳкамланган. Зарурият бўлганда дарёларда қишки мавсумда кемалар туриши ва таъминланиши учун муз таъсиридан ҳимоя қилинган алоҳида акваторий ҳудудлар ажратилади, булар затонлар деб аталади. Мазкур, затонларда ёки бевосита (тўғридан-тўғри) портда кема кўтаргич иншоотларининг турли хил турлари (слиплар, эллинглар, кема кўтаргичлар сузувчи ва қуруқ доклар) бўлган кема таъмирлаш корхоналари жойлаштирилиши мумкин. Улар таъмир пайтида кемалар корпусини сув ости қисмини қуритиш учун мўлжалланган.

9-МАЪРУЗА