Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

1-расм . Маркетинг тадқиқотлари жараёни.
Биринчи босқичда тадқиқотга қўйиладиган талаб- 
ларни ш акллантирмоқ ва унинг объектини аниқлаш за­
рур. 
Бу маънода кўп 
нарса тадқиқотлар 
раҳбарига 
боғлиқдир. М асалан, агар бу ахборот бўлимидан телефон
48

---

аппаратига бўлган талаб тўгрисида сўров берса, бўлим 
ходимларида бу нарса ж уда кўп туш унмовчиликларга 
олиб келиш и мумкин, яъни аҳоли ўртасида сўровни 
қандай кўламда ўтказиш лозим, балки аҳоли орасида 
эмас, таш килот ва корхоналар ўртасида лозим-ми? Яъни 
шу нарса номаълумки, телефонларни қандай таснифлари- 
ни ўрганиш зарур, чунки улар бир неча ўнлаб мавжуд? 
Ҳаттоки, агар бу маълумотларнинг барчаси ж уда зарур 
бўлса ҳам, улар бош қарувчи учун тўгри қарорлар қабул 
қилиш учун бутунлай кераксиз бўлиши мумкин.
Ш унинг учун тадқиқот раҳбари ўрганилаётган те­
лефон аппаратларини / Т А / тадқиқ қилиш таснифларини 
аниқ қилиб кўрсатиб берса, 
иш бутунлай бош қача 
бўлади. 
Бу 
ҳолда 
тадқиқотни 
баж арувчилар 
аниқ 
мақсадларга 
эриш иш 
учун 
ахборот 
тўплаш
бўйича 
ҳаракат реж асини тузиб оладилар. Бу реж а албатта 
тадқиқотга ижодий ёндашип имконини беради, лекин 
барча тадқиқот ж араёнининг бир қисми сифатида ўзига 
маълум бир бўлимларни ва уни баж ариш амалларини ўз 
ичига олади 
(1-жадвал).
Энди 
реж анинг 
ҳар 
бир 
бўлимига 
алоҳида 
тўхталиб ўтамиз. Тадқиқотчилар кўпчилик ҳолларда ик- 
киламчи ахборотларни йиғиш имкониятини аниқлаш дан 
бошлайдилар, яъни улар олдин қайта иш лага ахборотлар­
ни олишдан ишни бошлайдилар. Бундай ахборотлар ман- 
баи ички (корхонанинг йиллик ҳисоботи, баланслари, 
шархлари) ҳам , таш қи (китоблар, вақтли матбуот, расмий 
статистик тўплам лар, тиж орат наш рлари) бўлиши мум­
кин'. Бизнинг мисолимизда телеф он аппаратига боглиқ 
маълумотларни, яъни иш лаб ч иқарқд
1
ва сотишни би з­
нинг 
республикамиз 
доирасида, 
унинг 
алоҳида 
ҳудудларида 
бош қа 
мамлакатлар 
билан 
солиш тириб 
ўрганиш учун етарлича топиш мумкин. Чунки кейинги 
вақтда жуда қи зиқарли иқтисодий ва социологик м аълу­
мотлар эълон қилинмоқда. Л екин наш рлар сонининг кам- 
лиги, кутубхоналар моддий базасининг огир аҳволдалиги 
бундай ахборотларга бўлган талабни тўлиқ қондира олма-
49

---

япти. Ҳозирги вақтда шундай экан, маркетингнинг кенг 
ривожланиш даврида аҳвол қандай бўлишини ҳозирданоқ 
ўйламоқ зарур.
И ккиламчи ахборотларни йигиш қанчалик яхши 
йўлга қўйилмасин, тадқиқотчи бирламчи ахборот йигишга 
мажбур 
бўлади. Бундай маълумотларни йиғиш доимо 
қимматга туш са ҳам, лекин қўйилган мақсадга эриш иш
учун жуда зарурдир. Бу маълумотларни харидорлар, во- 
ситачилар, сотувчилар ва рақобатчилар ўртасида турли 
сўровлар, интервью лар ўтказиш йўли билан олинади. 
Бирламчи маълумотларни йигишни бир неча усуллари 
мавжуд: кузатиш , шархлар тайёрлаш , таж риба. Кузатиш 
усулини қўллаб тадқиқотчи, харидорлар ва сотувчилар 
атрофида ўралаш иб, уни қизиқтирган товарга бўлган та- 
лабнинг ўзгариш и ҳақида маълумотлар йигиши мумкин. 
Худди шу йўл билан рақобатчилар товари тўгрисида ҳам 
маълумот йигиш мумкин. Ш архлар тайёрлаш дан янги то­
варлар таснифини яратиш да, реклам а матнларини тузиш- 
да реклама қилиш да, оммавий ахборот воситаларидан 
фойдаланилганда, сотишни рагбатлантириш тадбирларига 
тайёргарлик 
кўришда, 
товар 
ҳаракати 
каналларини 
тадқиқ қилиш ва бош қаларда фойдаланиш муҳимдир. Бу 
усул кузатиш ва таж риба оралигида турувчи усулдир.