Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

II - боб. Маркетинг тадқиқотлари тизими
2.1. Маркетинг тадқиқотларини амалга
оширишнинг техника ва технологияси
Бозор имкониятларини яхш ироқ билиш ва м арке­
тинг муаммоларини хал этиш учун фирмага тўлиқ ва 
ҳаққоний ахборот зарур. 
Ф ирма 
ўз 
харидорларини, 
рақобатчиларни, 
воситачиларни, 
сотиш 
ва 
баҳолар 
тўгрисидаги маълумотларни таҳлил қилм асдан туриб ҳар 
томонлама тадқиқ, реж алаш тириш ва назорат қилиш ни 
амалга оширилмайди. М аш ҳур ам ерикалик маркетолог- 
лардан бири шундай деган эди:»Бизнесни бош қариш - бу 
унинг келаж агини бошқариш, келаж акни бош қариш - ах- 
боротга эгалик қилиш дир.
Ҳ ақиқатдан ҳам ахборот — молиявий, хом-ашё, 
асбоб-ускуналар ва ишчи кучи каби муҳим бош қариш ре-
43

---

сурси ва объекта бўлиб қолмоқда. Шу билан бир вақтда 
хорижлик 
татқиқотчилар 
таъкидлаганидек, 
бозор 
тўгрисидаги ахборотлардан тўлиқ қониққан корхонани 
топиш жуда мушкул. Айримлар аниқ маълумотларнинг 
етишмаслигидан нолисалар, бош қалари ноаниқ ахборот- 
нинг кўплигидан нолийдилар. Бундан таш қари ахборот- 
нинг қанчалик ҳаққонийлигини аниқлаш ҳам. муаммодир. 
Шунинг учун ҳатто хорижда ҳам харидор бозори шарои- 
тида ж уда камдан-кам фирмаларгина ривожланган м арке­
тинг ахбороти тизимига эга эканликлари билан мақтана 
оладилар. У ларнинг кўпчилиги маркетингли тадқиқот 
бўлимларйга эга эмаслар, бош қалари ўз таркибларида, 
сотишни 
истиқболлаш
ва 
таҳлил 
қилиш
билан 
шугулланувчи кичик бўлимларга эгалар. Энди биздаги 
аҳволга келсак, бозорнинг аҳволи ҳақида ахборот тўплаш
ҳали ўз ривож ининг илк босқичидадир.
Л екин янги талабларнинг ўсиб бориши маркетинг- 
нинг байналминаллаш уви, рақобатнинг кескинлаш иш и 
самарали ахборотларга эгалик қилиш ни кун тартибига 
қўймоқда. Бунга янги техникаларнинг, яъни компьютер- 
лар, нусха кўчирувчи машиналар, видеомагнитофонлар ва 
бошқаларнинг кенг кўламда иш латилиш и ҳам бунга кенг 
имкониятлар яратмоқда.
М аркетинг ахборот тизими (МАТ) маркетингни 
реж алаш тириш ни такомиллаш тириш , маркетинг тадбир- 
ларини амалга ошириш ва тадбирлар ижроси устидан на- 
зорат мақсадларида фойдаланиш юзасидан аниқ қарорлар 
қабул қилиш учун замон ва маконда ахборотларни 
йиғиш, 
қайта 
ишлаш, 
таҳлил 
қилиш , 
баҳолаш
ва 
тарқатиш юзасидан узлуксиз ва ўзаро боглиқ киш илар, 
асбоб-ускуналар 
ва 
ж араёнлар 
йигиндисидир. 
Шу 
мақсадда 
МАТни 
етказиб 
берувчилар 
уни 
ж орий 
қилгунга қадар қуйидагиларни аниқлаб олишлари зарур:
• доимий равишда қандай қарор турлари қабул 
қилинаяпти;
• қарорлар қабул қилиш учун қандай ахборот тур­
лари керак;
44

---

•доимий равишда қандай ахборот тури келиб ту- 
ш аяпти;
• ҳозирги пайтда келиб туш маётган ахборотлардан 
қайси бирини келаж акда олиш зарур;
• ҳар куни, ҳафтада, ойца ва йилда қандай ахбо- 
ротларга зарурият бор;
• қандай журналлар, газеталар, савдо таҳлиллари 
ёки бош қа ахборот манбаларидан доимий равиш да фойда- 
ланиш зарур;
•ахборотларда қандай махсус мавзулар уз аксини 
топмоги зарур;
•ўрганиш учун қайси бир ҳисбот аналитик дастур- 
лардан фойдаланиш мумкин;
•м авж уд МАТни такомиллаш тириш ю засидан энг 
муҳим тадбирларни аниқламоқ.
Аниқ ахборотга, шу жумладан айнан ўзи хоҳлаган ахбо- 
ротга эга бўлган бош қарувчи бир хил ш ароитларда 
бош қаларга нисбатан тўгри ва фойдали қарорлар қабул 
қилиш да устунликка эга бўлади. Ш унинг учун МАТни 
реж алаш тирувчилар бош қарувчида у ёки бу ахборот 
мавжудлигини аниқлабгина қолмасдан, уни у ёки бу ах ­
боротга қараб тўгри мўлжалга олишга ундаш га ҳам
ҳ ар ак ат қилиш лари зарур. Айтайлик, савол тугилади: 
бош қарувчи реклама бюджети ҳаж м ини аниқлаш да ас­
сортимент бўйича қандай қарорлар қабул қилиш учун 
нималарни билищи керак? Шу нарса маълум бўлади-ки, 
бош қарувчи бозорнинг тўйиниши дараж аси, рекламанинг 
м авжуд эмаслиги шароитида сотишнинг пасайиш дараж а­
си, рақобатчиларнинг реж алари ҳақидаги ахборотларга 
мухтождир. Худди шундай ахборотларни M AT орқали 
бош қариш соҳасида қарорлар қабул қилиш учун режа- 
лаш тириш ва олиш зарурдир. Ю қорида кўриб чиқилган 
тизимда ҳисобот маълумотлари ва ҳақ и қ и й маълумотлари 
билан иш кўрса, интеллектуал тизим қайта иш ланган ва 
ҳаттоки баъзи- баъзида учраб турадикган маълум отлар 
билан ҳам таъминлайди. Бу тизим маркетингнинг турли
45

---

таснифи тўгрисиди кундалик ахборотлар олиш учун фой- 
даланиладиган манбалар ва ж араёнлар йигиндисидан ибо- 
рат. Тизимнинг интеллектуал имкониятлари китоблар, 
газеталар, махсус мақолалар, харидорлор, маҳсулот етка- 
зиб берувчилар, воситачилар ва фирманинг уз ходимлари 
билан суҳбатлардан таш кил топади.
М аркетинг билан тўлақонли шугулланаётган фир- 
маларда кўпчилик ҳолларда интеллектуал тизим сифати- 
ни янада яхш илаш мақсадида қўшимча имкониятлар яра- 
тилади.
Биринчидан, ходимларни янги гоялар ҳақида хабар 
қилиш ларига ўргатилади ва рагбатлантирилади. М асалан, 
улар 
бош қалар 
томонидан 
эътиборга 
олинмаган 
қизиқарли ахборотларни тўплаганлари ва у тўғрисида ха­
бар қилганликлари учун рагбатлантирилади.
Иккинчидан, 
«маркетинг 
интеллекти»ни 
йигиш 
бўйича мутахассислар тайинланади. Уларга қандайдир 
рақобатчилар маҳсулотини сотиб олиш йўли билан улар­
ни ўрганиш, янги савдо нуқталарини очилишини куза­
тиш, рақобатчилар фаолияти тўгрисидаги ҳисоботларни 
ўқиб бориш, улар таш кил қиладиган кенгаш лар ва кон- 
ференцияларда қатнаш иш , рақобатчиларнинг ходимлари 
маҳсулот 
етказиб 
берувчилари 
ва 
агентлари 
билан 
суҳбатлаш иш топширилади.
Учинчидан, компания ахбиротни таш қаридан буюр- 
тма қилиб олиши мумкин. М асалан, АҚШда А.С. N ielson 
Company у ёки бу тармоқ бозорини товарлар билан 
таъминланганлиги, 
чакана 
баҳолар, 
акция 
курслари 
ҳақидаги ахборотларни сотади. M ark et Research C orpora­
tion эса бу бозордаги вазият тўғрисидаги ҳисоботларни 
сотади.
Тўртинчидан, бир қатор компаниялар интеллектуал 
ахборотларни йигиш ва қайта ишлаш учун ахборот мар- 
казлари таш кил қиладилар. У марказнинг ходимлари 
фақатгина ахборотларни йигиш ва қайта ишлаш билан 
шугулланиб қолмасдан, бош қарувчиларга улардан фойда- 
ланишда 
ёрдам 
қиладилар. 
Truvelers 
Insuranu
46

---

Com pany 1991 йил IBM ёрдамида ойига 200 телефонли 
буюртмаларга 
ж авоб бера оладиган ва 10 м аслаҳат жа- 
вобига мўлжалланган ахборот маркази очдилар. Бир йил- 
дан кейин компания 20 та ж авоб ва 4000та телефон бу- 
юртмаларига ж авоб бериш қувватига эга бўлди. Бунда 
бош қарувчиларнинг вақти теж алади. Чунки марказ улар­
нинг талаби асосида қисқа в ақт ичида керакли м аълу­
мотларни бериш лари, уни таҳлил қилиш лари ва муаммо­
ларни ечиш вариантларини амалда намойиш этиш лари 
мумкин.
Ф ирма раҳбариятига ички бухгалтерия ҳисоботи 
ва бош қа маълумотлардан таш қари бозор конъю ктураси 
ҳақида, харидорнинг айнан шу товарни сотиб олишга ни­
ма маж бур қилганлигини тадқиқ қилиш , ҳудудлар бўйича 
сотиш миқдорини истиқболлаш , реклама самарадорлиги- 
ни ҳисоблаш каби маркетинг маълумотлари ҳам зарур.
Бундай 
ма!>лумотларни 
махсус 
маркетинг 
тадқиқотлари орқали олиш мумкин. Бу тадқиқотлар дои­
мий равишда маълумотларни лойиҳалаш , йигиш, таҳлил 
қилиш , эълон қилиш ва ўзига хос маркетингли вазият- 
ларда уларни қўллаш чораларини излашдан иборатдир. 
Ф ирмалар маркетинг тадқиқотлари натиж асини турли 
йўллар билан олишлари мумкин. М асалан, кичик компа- 
ниялар 
бу 
тадқиқотларни 
ўтказиш ни 
университет 
(институт) кафедралари ёки махсус фирмаларга буюртма 
қилиш лари муккин. Й ирик компаниялар кўпчилик ҳолда 
ўз структураларида маркетинг тадқиқоти бўлимларига эга 
бўладилар. Қуйида шундай бўлимнинг типик таркибини 
кўриб чиқамиз.
Директор (барча тадқиқот дастурининг бажарили- 
шига жавоб беради);
Д иректор ўринбосари (ходимлар ишини таш кил қилиш га 
ва директор йўқлиги вақтида уни вазиф асини баж ариш ). 
С татистик маълумотларни қайта ишлаш ва таҳлил қилиш
бйича мутахассис (эксперт, ўзига хос тадқиқот муаммо­
лари бўйича маслаҳатчи, маълумотларни лойиҳалаш ва 
қайта ишлашга ж авоб беради). Катта аналитик (муҳим
47

---

лойиҳаларни баж арувчи, маълумотларни таҳлил қилади, 
керакли техник воситаларни қўллайди, ҳисобот тайёрлай- 
ди). А налитик (катта аналитик топширигини бажаради, 
таҳлил учун материал тайёрлайди).
Кичик аналитик (асосан ҳисоблаш ишларини баж аради, 
адабиётлар обзорини тайёрлайди). Кутубхоначи (тадқиқот 
мавзулари бўйича рефератлар тайёрлайди). 
Н азоратчи 
(етказиб берилган материалларнинг аниқлигига ж авоб 
беради). Ишчи директор (фирма филиалларига боради ва 
уларни назорат қилади). Рўйхатга олувчи (ишчи директор 
раҳбарлиги остида ишлайди). 
Ҳисобчи ва хизматчилар 
ёрдамчиси (барча оғир ишларни бажаради).
Энг кўп учрайдиган тадқиқотлар бозор сиғимини 
аниқлаш , фирманинг бозордаги сотиш бўйича улуши, бо­
зор 
таснифини 
аниқлаш , 
сотишни 
таҳлил 
қилиш
рақобатчилар 
маҳсулотини 
ўрганиш, 
баҳоларни 
ўрганишдир. Ш уни таъкидлаш лозимки, фирмалар р ек ла­
ма соҳасидаги тадқиқотларда ва харидорлар фикрини 
ўрганишда кўпчилик ҳолларда махсус фирмалар хизмати- 
га мурож аат қилади. Қолган ҳолларда фирмалар ўз куч- 
ларига таянадилар. Шу билан бир вақтда маркетинг 
тадқиқотлари раҳбари ахборотлар борасида ж уда яхш и ва 
ҳар томонлама билимга эга бўлиши керак. Акс ҳолда ах­
боротлар нотўгри, қайта ишланган. ёки муддатдан кейин 
олиниши мумкин. Шуни яхш и билмоқ зарурки, барча 
тадқиқот ж араёни беш бисқичдан иборат. 
У қуйидаги