Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

1.4. Маркетинг тадқиқотлари в а иқтисодий
қонунлар
Ҳар қандай ж амият, иқтисодиётнинг ривожланиш и 
иқтисодий қонунларнинг талабаларига мувофиқ амалга 
ошади. М аркетинг ҳам киш иларнинг махсус фаолияти 
сифатида бундан мустасно эмас. И қтисодий қонунлар 
ҳаракати маркетингда янада яққол ва ёрқин кўзга ташла- 
нади. 
Бу 
иқтисодий 
қонунлар 
ж ум ласига 
асосий 
иқтисодий қонун, ишлаб чиқариш муносабатларини иш­
лаб чиқариш кучларининг ривож ланиш дараж асига мос 
келиш и, эҳтиёж ни юксалиш, қиймат, талаб ва таклиф, 
иш лаб чиқариш нинг доимо юксалиш, м еҳнат унумдорли- 
гини ўсиб бориш қонуни ва ҳ. к. лар киради. Ш ундай 
экан, уларни мукаммал билм оқ ва онгли равиш да марке­
тингни бошқариш ф аолиятида татбиқ этмоқ лозим. Ма- 
салан, асосий иқтисодий қонун талабига мувофиқ соф 
маркетинг 
корхоналари, 
маркетинг 
бош қармалари, 
бўлимлари ёки гуруҳлари оқибат натижада халқимизнинг 
ҳар қандай эҳтиёж ларини тўлароқ қондириш мақсадида 
ишлаб чиқариш га ёрдам беради. Бунинг учун маркетинг 
тадқиқотлари ўтказилиш и ш арт бўлиб, улар ўз навбатида 
асосий иқтисодий қонуннинг янада кенг ҳаракати учун 
шарт-ш ароит яратиб берадилар. М аркетинг тадқиқотлари 
олиб бориш ҳар қандай корхонанинг н аф ақат иш лаб 
чиқариш имкониятларини очиб беради, балки уларнинг 
бозор нуқтаи назаридан олиб бораётган маркетинг фаоли- 
ятларига ҳам баҳо беради. Товарларининг харидоргирини
29

---

иш лаб чиқариш , уларни сифатини ошириш, бозорлар 
сигимини тўлдириш , уларни кенгайтира бориб, янги бо­
зорлар очиш (илож и борича чет эл бозорларига кириб 
бориш) ва ҳ. к. О қибатда харидорларнинг (истеъмол- 
чиларнинг) ҳар қандай эҳ ти ёж ва талабларини янада 
тўлароқ қондиришга эришиш.
М аркетинг тадбирларининг ниҳоятда юқори самара- 
дорлигига эриш иш ф ақат ишлаб чиқариш муносабатлари- 
нинг ишлаб чиқариш кучлари ривож ланиш дараж асига 
мос келиш қонунига асосланади. Ишлаб чиқариш кучла- 
рининг ўсиш дараж аси ва ишлаб чиқариш муносабатлари 
орасидаги мувозанати, асосан маркетинг тадқиқотлари 
билан узвий боглиқдир, уларни боглаб турувчи воситачи- 
дир. Ф ақат маркетинг тадқиқотлари натиж асидагина биз 
уларнинг ҳар иккаласи орасидаги ҳақ и қ и й ҳолатни анг- 
лаб ета оламиз. Ишлаб чиқариш кучлари ва ишлаб 
чиқариш муносабатлари орасидаги ҳар қандай зиддият 
уларни богловчи маркетинг тадқиқотлари асосида ва на­
тиж асидагина намоён бўлади, Эски ишлаб чиқариш муно- 
сабатларининг синиши, бошқарув бўлими, аппаратининг 
ҳалок булиш и,буларнинг барчаси маркетинг фаолиятида 
ҳам ўз аксини топади.
Ҳар қандай ж амиятнинг иқтисодий ривож ланиш и 
иқтисодий қонунлар талабларига мувофиқ амалга ошади. 
М аркетинг ривож и, уни бошқариш ҳам бундан мустасно 
эмас. М асалан, пропорционал ривож ланиш қонуни тар- 
моқлар орасида мувозанат бўлишлигини, уни уш лаб ту- 
ришда маркетинг хизматининг роли ниҳоятда катта экан- 
лигини таъкидлайди. Бу қонун товарлар тақсимотини ва 
уларнинг 
тақсим от 
каналларини 
аниқлаш да 
намоён 
бўлади. Бу ишлар ҳам маркетинг тадқиқотлари ёрдамида 
таҳлил қилинади ва аниқланади.
Инсонлар доимо нимагадир муҳтождирлар. Бу, аввало 
уларнинг ҳаётий эҳтиёж лари бўлиб, ҳозирги замон ки- 
шисини эҳтиёж и хилма-хилдир, бир неча миллиондан ҳам 
ортиб кетади. Ш унга қарамасдан киши эҳтиёж и доимо 
мақсад ва сиф ат ж иҳатдан ўсиб боради. Буни киш илик
30

---

ж амиятининг ривожланиш ини исботлайди. Истеъмолчи- 
ларнинг эҳтиёж и узлуксиз ўсиб, .ривожланиб, ўзгариб, 
кенгайиб 
боришини 
эҳтиёж нинг 
юксалиб 
бориш 
иқтисодий қонунини ўзида акс эттиради ва характерлаб 
беради. Бу иқтисодий қонун маркетингни тадқиқ этишда 
алоҳида аҳам ият касб этади. Уни маркетинг тадқиқ эти- 
ши бошлангич нуқтаси ва иш юритиш таянчи ва асоси 
деб олиш мумкин. Д ар ҳ ақ и қ ат, маркетингнинг асосий ва- 
зифаси 
ҳар 
қандай 
истеъмолчининг 
ҳар 
қандай 
эҳтиёж ини тўлиқ ва кам ҳараж атлар билан самарали 
қондириш экан, демак маркетинг тадқиқотининг бошла- 
ниши ҳам эҳ ти ёж тўғри аниқланганини текш ириш дан ва 
уни қандай бўлмасин қондиришга қаратилган бўлмоги 
лозим...
Э ҳтиёж нинг ўсиб бориши ёки ривож ланиш и қонуни 
демасдан эҳтиёж нинг юксалиши қонуни деб аталиши 
ф ақатгина истеъмол қилиш нинг миқдоран ўсиш ини эмас, 
балки унинг таркибий ўзгариш ларини, ундаги устивор 
йўналишлар, бир-бирини ўрнини қоплаш, сиф ат ж иҳатдан 
мукаммаллашиши каби масалаларни ҳам ўз ичига олиш- 
лигига ypry берилганидир.
М аркетингни тадқиқ қилиш уларнинг барчасини ўз 
ичига олиши зарур ва табиийдир. Шу қонун талабини 
эътиборга олиб маркетинг ўзининг барча имкониятларини 
ишга 
солиши 
(эҳтиёж ни 
тўгри 
аниқлаш , 
ЭХМ 
ва 
иктисодий-математика усулларидан фойдаланиш и), янги 
товарларни яратилиш ига бош-қош бўлиши, янги бозор- 
лар, ички имкониятлар излаш и, рекламани кенгайтириш
каби ишларни амалга оширмоги лозим. Бунда маркетинг 
тадқиқотлари қанчалик ёрдам беришини, катта роль 
ўйнашлигини эътироф этм оқ лозим. Умуман олганда, ай­
рим истеъмолчиларни эхтиёж ини тўлиқ қондириш мум­
кин. М асалан, энг учига чи қ қ ан пивохўрнинг эҳтиёж нинг 
ҳам 10-15 бутилка пиво билан қондириш мумкин. Л екин 
айрим хўж аликлар, ую ш малар ёки давлатнинг эҳтиёж и 
ниҳоятда ҳар хил ва кўпдир. Бироқ уларни қондириш га 
эса ресурслар ва имкониятлар чекланган бўлиш и мумкин.
31

---

М асалан, ер, сув ва айрим қазилм а бойликларини, олтин, 
зеби-зийнатларнинг чекланганлиги, айрим ҳайвонлар — 
йўлбарс, тимсоҳлар ва ҳ. к. ларнинг сонининг камлиги, 
уларнинг териларига бўлган эҳтиёж ни ортиб бораётган- 
лиги- маркетинг изланиш лари орқали аниқланиш и ва 
шунга қараб бош қарилиб борилмоги лозим. Бунда айрим 
товарларга баҳони ортиқроқ белгилаш, уларга бўлган та- 
лабни тушириши ва аксинча, уни ишлаб чиқарувчиларни 
рагбатлантириш и мумкин.
Иқтисодий талаб ва таклиф қонунлари маркетингда 
қўлланиладиган фундаментал қонунлардандир. Унинг ёр- 
дамида маркетологлар иш лаб чиқариш , тақсимот ва ис- 
теъмолга 
таъсир 
этиш лари, 
ш акллантириш лари 
ва 
ўзлаш тириш лари мумкин. Талаб бу истеъмолчининг пул- 
да ифодаланадиган эҳтиёж и бўлиб, у истеъмолчининг да- 
ромади билан асослангандир. Талаб қонунининг ҳаракати 
барча омил-ларнинг ўзгармай туриши, ҳолатида товарлар 
баҳосининг ўсиши талабнинг пасайишига олиб келишида 
намоён бўлади. Яна талаб ва баҳо ўртасида тескари про- 
порционал боғлиқлик шу қонун орқали намоён бўлади. 
Қиймат қонуни хом ашё ва материаллар, техника ва тех- 
нологияни харид қилиш да, уларни истеъмолчиларга етка- 
зиб беришда, сотиш олди ва сотилгач хизмат кўрсатишда 
иқтисодий самарадорликни назарда тутиб иш кўришни 
талаб қилади. Ш унингдск, бу қонуннинг амал қилиш и 
товарлар тақсимот усулини, каналларини рационал шак- 
лини тиклаш и, уларни харидорларга оз хараж атлар билан 
етказиб беришни тақозо этади.