Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

KopxQHa- 
лар маркетинги фанида иш лаб чиқариш воситаларига 
бўлган эҳтиёж ни аниқлаш дан тортиб маҳсулотни сотиш 
билан боғлиқ бўлган ж араёнлар аник кўриб чиқилса, 
маркетинг тадқиқотлари фанида шу масалалар қандай 
амалга 
оширш илишини 
тадқиқ 
қилиш
усуллари 
ўрганилади.
Ш ундай қилиб, маркетинг тадқиқотлари фани олий 
маълумотли маркетологлар тайёрлаш да асосий билим 
манбаи, 
қурол 
бўлиб 
хизмат 
қилади. 
М аркетинг 
тадқиқотлари фани нисбатан янги ва ёш фан бўлиб, 
унинг алдида ҳал қилиниш и лозим бўлган жуда кўп ва- 
зифалар турибди. Бу фан ҳали маркетинг органларининг 
ишида юз бераётган параллеллилик, такрорланувчанлик 
ва маҳаллийчилик каби иллатларнинг сабаларини чуқур 
тадқиқ этгани ва аниқлагани йўқ ва уларни йўқотиш
юзасидан етарли дараж ада асосли ва самарали тадбирлар 
белгиланганича 
йўқ. 
М аркетинг 
тизимидаги 
кўп 
бўғинлилик, ҳар бир таш килотларда ўз маркетинг орган­
ларининг пайдо бўлиш ёки уларни умуман таш кил 
қилинмаётганлик сабаблари ҳам асосланмаган, таҳлил 
қилинмаган ва ўрганилмаган. Х анузгача халқ хўж алиги 
мамлакат 
миқёсида 
маркетингни 
бош қариб, 
мувофиқлаш тирувчи 
орган тузилганича йўқ. Айрим ва- 
зирликларда ҳам маркетинг бош қармалари тузилмаган.
24

---

Таш кил этилган маркетинг бўлимлари, гуруҳларнинг тар- 
кибий 
тузилиш и 
баъзан 
бир 
хил 
м аҳсулот 
ишлаб 
чиқарувчи фирмаларда, аксарият холларда бир хил эмас. 
У ларнинг 
таркибида 
баъзан 
кераксиз 
ва 
ортиқча 
бўлимчалар, гуруҳчалар таш кил этилган. У ларнинг ни- 
зомлари, 
вазифалари 
айрим ҳолларда ҳам он 
ишлаб 
чиқилмаган.
М аркетинг тадқиқотларини реж алаш тириш ишлари 
ҳам хануз йўлга қўйилмаган ёки қўл м еҳнати билан ба- 
ж арилмоқда. Бунда баъзан ҳисоб-китобларни илмий асос- 
ланганлиги сезилмайди.
Д арҳақи қат, норма ва нормативларнинг аксарият 
қисми ҳавоий, ҳаводан олиб, статистика усулида белги- 
ланганлиги аниқ. М асалан: товарларга бўлтан эҳтиёж ни 
(Р ) аниқлаш бир кишининг истеъмол нормасини (N) ки- 
ш илар сонига (П) кўпайтириш йўли билан аниқланади 
(P = N * П). Бунда нормалар, айрим товарларга, ўтган 
йилларда истеъмол қилиш нормаларидан фойдаланиш 
орқали 
ҳисобланади. 
Э ҳтиёж ни 
статистика 
усулида 
ҳисоблаш эса ҳеч қандай илмий асосларсиз ўтган йил- 
лардаги истеъмол миқдорини айрим бўлиш и мумкин 
бўлган ўзгариш лар коэфицентига кўпайтириш орқали 
аниқланади.
М аркетинг тадқиқотлари инф раструктураси етарли 
дараж ада ривож ланмаганлиги бу фандан уни яхш илаш
йўл-йўриқларини иш лаб чиқиш м асаласини қўяди. Бу 
инраструктура ишлаб чиқариш , ижтимоий социал инфра- 
структуралардан 
ф арқ 
қилиб,» маркетинг 
ж араёнини 
тадқиқ этишда яхши йўлга қўйиш, амалга ошириш учун 
шарт-ш ароит яратиш билан боглиқдир. У ўз ичига иншо- 
отлар, йўллар, маданий-маиший хўж алик соҳалари, алоқа 
каби маркетингни амалга оширишга ш ароит яратиш би­
лан банд соҳаларни ўз ичига олади. Улар ж ум ласига ҳар- 
хил дастурлар пакети, ахборотларни узатиш , қайта иш- 
лаш , сақаш асбоб-ускуналари илмий-техника воситалари 
ва бош қалар киради.
М аркетингни тадқиқ этишда ахборотлар тизими
25

---

ҳамон мукаымал дараж ада эмас. Уларни йигиш, асосан 
субъектив ҳолатларга боглиқ. Ҳ ақиқитдан ҳам, масалан 
бозорда товар ёки рақобатчи ҳақида маълумот керак 
бўлса, албатта анкета сўровлари ўтказилиш и лозим. Бу 
эса анкета сўровларига ж авоб берувчиларнинг ва уни 
ўтказувчиларнинг ҳолати, уларнинг феъл-атвори, кайфия- 
ти билан белгиланади. Уларнинг маданий, илмий, ижти- 
моий, 
сиёсий, 
иқтисодий дараж аси ҳам катта 
роль 
ўйнайди.
Республикам изда мамлакат миқёсида умумий бозор 
конънжтураси маълумотлари банки таш кил қилинмаган. 
В аҳоланки, кўпгина давлатларда бу иш 
компьютер ма- 
шиналар елкасига ю клатилган ва барча керакли маълу- 
мотлар машина хотирасида тўпланади, ишлов берилади ва 
керакли ерга узатилади. М аркетинг тадқиқотларини опе- 
ратив равиш да ўтказиш тури етарли дараж ада ривожлан- * 
маган. Бозор сиғими, баҳолар дараж аси, рақобатчилар, 
талаб ва таклиф каби маълумотларни тезкорлик билан 
маркетинг гуруҳларига етказиб бермаслик, у л а р н и . те- 
гишли тезкор ва чаққон ҳ ар ак ат қила олмасликларига 
сабаб бўлади. Бу эса товарни тегишли миқдорда, сифатда 
тўлиқ, ўз вақтида, тегиш ли жойда бўлишини таъминлай 
олмайди.
М аркетинг 
тадқиқотлари 
фани 
товарлар 
билан 
ф ақат уларни бошқариш масалаларини ўз ичига олгани 
учун, уларнинг ишлаб чиқариш техника ва технологияси, 
сифат ва истеъмол хоссалари ҳақида яхши тасаввурга эга 
эмаслиги шу соҳаларда анча қийинчиликлар туғдиради. 
Бу фан товарлар ҳолати, уларни мукаммаллаш тириш , ис- 
теъмоли бўйича ҳам тегиш ли йўл-йўриқлар, таклиф лар 
иш лаб бермоғи мақсадга мувофиқир.
Курснинг муҳим муаммоларидан бири маркетингнинг 
баҳолар 
сиёсатини 
мукаммаллаш тириш га 
эришишдир. 
Уларни белгилашни тўлиқ илмий асосланганлигига эри- 
шиш, маркетинг стратегиясини назарда тутиш, уларни 
объективлигига ва ҳаққонийлигини ҳар бир хўж алик 
манфаатлари ва давлат манфаатларига мослигига эри-
26

---

шишдир. Бунда баҳоларнинг товарларга талаб ва таклиф- 
лардан келиб чиқишигина эмас, балки истеъмол хусуси- 
ятлари, қиймати асосий ўрин тутмоги лозцм.
Товарларни сотишни тадқиқ қилиш
муаммоси ай- 
ниқса муҳимдйр. Товарларнинг истеъмолчиларга савдо, 
воситачи ва бошқа каналлар орқали сотиш нинт энг сама- 
рали йўлини аниқлаш , уларни харидорларнинг ўзига 
тўгридан-тўғри етказиб бериш ни таъминлаш ҳараж ат- 
ларни, айланма маблаглар миқдорини камайтиради, улар­
ни айланиш ини тезлаш тиради. Бунда харидорларнинг 
барча талаб ва истакларини тўлиқ ҳисобга олинишига 
эриш илади. Ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар ора- 
сида тўгридан-тўгри алоқаларни бўлишлиги улар орасида 
дўстона муносабатлар ўрнатилиш ига, керак бўлганда бир- 
бирларига техник, технология ва молиявий ёрдам бериш- 
га 
имкон 
яратади. 
Бундай 
хўж али к 
алоқаларнинг 
ўрнатилиши ҳар иккала томон манфаатларига ижобий 
таъсир кўрсатади.
М аркетинг тадқиқотлари 
фани коммуникация му- 
аммоларини ҳал қилиш га ёрдам беради. Биз бу ўринда 
товарлар рекламаси, таргиб қилиниш и, сервив хизматлар 
кўрсатиш, кўргазмалар ва ярмаркаларда қатнаш иш ни 
кенгайтириш , корхоналарнинг ўз белгиси, имиджига эга 
бўлиши каби муаммоларни туш унамиз.
Бу гуруҳ муаммолар ҳақи қатд ан ҳам республикамиз 
учун кейинги йилларда маркетингни ҳаётим изга кириб 
келишини тезлаш уви ва унинг бу элементлари кўламига 
боглиқлиги туфайли бу соҳада таж рибамизнинг йўқлиги 
натижасида 
пайдо 
бўлган 
муаммолардир, 
Уларни 
қўллашда чегарадан чиқиб, меъёрини билмаслик холлари 
учраб туради. М асалан, сигаретларни реклама қилиш
кўпгина мамлакатларда умуман тақиқланган, биз уни 
ҳамма ерда реклама қилмоқдамиз ёки ж евачкалар меъё- 
ридан ортиқча реклама қилинмоқда. Сервис хизматлар- 
нинг кўпгина турлари (сотишдан олдин ва сотишдан кей- 
ин) етарли дараж ада ривожланмай қолмоқда. Кўргазма ва 
ярмаркалар ж уда ҳам кам ўтказилм оқда.