Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

Маркетинг тадқиқотлари фанининг
предмети ва методи
Ишлаб чиқариш ни кенг маънода ўрганадиган фанлар 
хилма-хил бўлиб, уларни икки гуруҳга бўлиш мумкин; 
бири ишлаб чиқаришнинг- техникавий томонини, иккин- 
чиси эса ижтимоий-иқтисодий томонларини ўрганадиган 
фанлардир. Ишлаб чиқариш нинг техникавий томонини 
ўрганувчи 
фанларга: 
материалш унослик, 
материаллар 
қарш илиги, металлш унослик каби фанлар киради, ишлаб 
чиқариш нинг иж тимоий-иқтисодий томонларини асосан 
иқтисодий назария фани ўрганади. Бу фан киш иларнинг 
иш лаб чиқариш ж араёнидаги ижтимоий муносабатлари- 
ни, 
киш илик 
ж ам ияти 
тараққиётининг 
турли 
босқичларида 
моддий 
бойликларни 
ишлаб 
чиқариш , 
тақсим лаш ва айирбош лаш қонунларини ўрганади.
Иқтисодий қонунларни халқ хўж алигининг айрим 
тармоқларида аниқ намоён бўлишини ва амал қилиш ини 
тармоқ 
иқтисодий 
фанлари 
ўрганади. 
М аркетинг 
тадқиқотлари фани ҳам шу фанлар ж умласидандир, Бу 
фан умуман иқтисодиёда ва хусусан иқтисодиётнинг ай­
рим тармоқлари, соф маркетинг фирмалари ва корхона 
(фирма)ларининг 
маркетинг 
булими 
ва 
гурухлари 
томонидан, маркетинг сохасида иқтисодий қонунларнинг 
ўзига хос тарзда намоён бўлиши ва ҳаракат қилиш ини 
ўрганади, ҳамда улардан маркетингни бош қариш да онгли 
равиш да фойдаланиш йўл-йўриқларини иш лаб чиқади. 
М аркетингни тадқиқ қилиш раҳбарлик, таш килотчилик 
ва маъмурий характерга эга бўлган фаолиятда фойдала- 
нилади. У ўз ичига ж ам ият, тарм оқлар, корхоналар ва 
умуман мамлакатлараро маркетинг ф аолиятини тадқиқ 
қилиш муаммоларини олади.
М аркетингни тадқиқ қнлиш фани товарларни яра- 
тишдан тортиб уларни тақсим лаш , сотиш, сақлаш , хари-
15

---

дорларга етказиб бериш ва истеъмол қилиш гача бўлган 
барча ж араёнларни таш кил қилиш , амалга оширишни 
тадқиқ қилади, фойдаланилмай ётган имкониятларни 
очиш ва уларни иш лаб чиқариш га, иқтисодиётга ж алб 
қилиш йўлларини кўрсатиб беради ва ишлаб чиқади. Бу 
фан маркетингни самарадорликка таъсирини ўрганади, 
яъни бу ж араён шунчаки стихияли равишда эмас, балки 
илмий асосланган бўлиш ини таъминлайди.
М аркетингни тадқиқ қилиш ўз моҳиятига кўра 
иқтисодиётнинг 
барча 
ж абҳаларига 
ўз 
таъсирини 
кўрсатади. 
Унинг 
ишлаб 
чиқариш
самарадорлигига 
оқибат 
натижадаги 
таъсири 
корхонанинг 
асосий 
иқтисодий кўрсаткичларида намоён бўлади. Билвосита 
таъсири 
эса 
унинг 
умумий 
халқ 
хўж алик 
кўрсаткичларини, харидорларнинг турмуш дараж асини 
яхш илаш орқали оқибат натиж ада ишлаб чиқариш сама- 
радорлигини кўтариш орқали аниқланади. Ш унингдек, 
маркетинг фаолиятини ўзининг иш юритиш йўналиши, 
амалий фаолият мақсади, вазифаси қилиб таш кил этил- 
ган махсус фирма (корхоналар) ўз фаолиятларининг на- 
тиж аси сифатида фойда оладилар, ҳар қандай мустақил 
хўж алик бирлиги тарзида иш юритадилар. Бю джетга 
фойдадан солиқ, қуш илган қиймат солиги, каби тўловлар 
орқали намоён бўлади.
Корхона 
(фирма)ларнинг 
маркетинг 
бўлимлари, 
ҳатто, мустақил хўж алик ҳисобида бўлмаган тақдирда 
ҳам ишлаб чиқариш самарадорлигига ўз фаолиятларини 
мукаммаллаштириш, кўрсаткичларини яхш илаш орқали 
ижобий таъсир кўрсатиш лари мумкин. М асалан, фирма 
маркетингини бош қариш да компьютер ва автоматлашти- 
рилган системалардан фойдаланиш ҳуж ж атлар сонини, 
ҳисоблаш , ишлов бериш вақтини кескин қисқартиради, 
уларнинг фойдаланиш дараж асини оширади.
М аркетинг туш унчаси собиқ СССР даврида 
тан 
олинмаган ва уни капитализм учун хос категория деб 
қаралиб, унга синфий ургу берилган. Яъни маркетинг 
ишчиларни 
капиталистлар 
томонидан 
эксплуатация
16

---

қилиш
қуроли, 
мамлакат 
бойликларини 
талон-тарож 
қилиш воситаси сифатида қаралган. Л еким социализм 
шароитида маркетингни фан сиф атида ш аклланмаганлиги 
социализмда маркетинг мутлақ бўлган эмас, у ф ақат к а­
питализм учун хос категория деган маънони бермайди. 
М аркетингни кўпгина элементларини ҳар бир ишлаб 
чиқариш корхонаси, таш килот ва вазирликлар ўзлари би- 
либ-билмаган ҳолда фойдаланганлар. М асалан, харидор ва 
истеъмолчиларнинг товарларга бўлган эҳ ти ёж и ҳар то­
монлама ва чуқур ўрганилган Улар умумлаш тирилиб 
умумдавлат м иқёсига олиб чиқилган, моддий баланслар 
тузилиб, халқ хўжалигини ривож лантириш планларига 
асос бўлган ва ҳ. к.
М амлакатим изнинг бозор иқтисодиётига босқичма- 
босқич ўтилаётган ҳозирги кунида маркетингни тадқиқ 
қилиш алоҳида аҳам ият касб этади. Бу даврда маркетинг 
кенг ёйилди. Корхоналарда маркетинг бўлим ва гу- 
руҳлари, вазирликларда маркетинг бош қарм алари тузиш
деярли тугалланди. Олий ўқув ю ртларида, колледж ва 
ҳатто айрим лицейларда ҳам м аркетинг фан сифатида 
ўқитила бошланди. Хуллас, м аркетингни ривож ланиш и 
учун шарт-ш ароит яратилди.
Ривож ланган мамлакатлар таж ри баси якуни шуни 
кўрсатадики ривож ланган бозор иқтисодиёти ш ароитида 
маркетингни тадқиқ қилиш махсус билимли маркетолог- 
менеджерлар орқали амалга ош ирилади. Улар махсус 
маълумотли мутахассислардир. М аркетингни 
тадқиқ 
қилиш оқибат натижада қуйидаги 
вазиф аларни ҳал 
қилиш га қаратилган бўлиши лозим:
маркетинг 
фаолиятида 
амал 
қилаётган 
барча 
иқтисодий қонун ва қонуниятларнинг ҳолатини, ҳаракат 
доирасини ўрганиш , улардан онгли равиш да фойдаланиш- 
ни 
йўлга 
қўйиш , 
маркетингни 
мукаммаллаш тириш да 
уларга таяниб йўл-йўриқ ишлаб чиқиш ;
маркетингнинг олдига қўйилган вазиф аларни му- 
ваф ф аққиятли ва энг юқори сам ара билан ҳал қилиш . 
Бунинг учун барча шароитларни яратиш , бу вазиф алар
17

---

бозорни комплекс тадқиқ қилиш , товар ассортиментный 
яратиш, тақсим лаш ва уни реклама қилиш sa ҳ. к. ;
маркетинг ходимларини ўз вазиф аларини тўгри ва 
тўлиқ баж ариш га манфаатдорлигини ошириш, сафарбар 
килиш.
М аркетингни тадқиқ қилиш фанини ўрганиш усули 
ва 
услубиятлари 
деганда 
уни 
ўрганиш 
ж араёнида 
қўлланиладиган 
барча 
ҳадислар, 
ҳисоблаш , 
ўлчаш, 
таққослаш , гуруҳлар, коэффицент, индекс, айирмалар 
усули, занж ирли боғланиш, умуылаш тириш ва ҳ. к. лар 
тушунилади.
М аркетингни тадқиқ қилиш фани бўйича масалани 
ўртага қўйиш тадқиқот мавзуини аниқлаш ва илмий на- 
зарияни ш акллантириш , шунингдек, аниқланган натиж а- 
ни ҳақиқийлиги, яъни ўрганила ётган объектга муво- 
фиқпиги ж иҳатдан текш ириш усул ва услубиятларни 
қўлланиш ининг энг муҳим томони ҳисобланади.
Ҳар қандай усул ва услубият каби маркетингни 
тадқиқ қилиш фанининг усули ва услубиятлари фани ҳам 
тздқи қот ёки билиш, англаш йўли, воқеликни амалий ёки 
назарий ўзлаш тириш усулидир.
Бу фанни асосий ўрганиш усули диалектив материа- 
лизмни таш кил этади. Д иалектик ва тарихий м атериа­
лизм усули ёрдамида маркетинг ва унинг барча ф аолият 
сиҳаларида 
рўй 
берадиган 
иқтисодий 
ж араён 
ва 
ҳодисаларнинг ўзаро боглиқлигини, уларнинг узлуксиз 
ҳаракати, тараққи ёти, ўзгариш и, миқдор кўрсаткичидан 
сифат 
кўрсаткичига 
ўтиш 
ривож ланиш нинг 
қарама- 
қарш иликлар кураш идан иборат эканлигини наварда ту- 
тади.
М аркетингни ўрганиш да масалага тарихий ёндо- 
шишнинг аҳам ияти катта. М асалан, маркетингни пайдо 
бўлиш ининг дастлабки босқичида унинг элементларидан 
қандай қилиб ва қанчалик фойдаланилганлигини билиш 
бизнинг ўтиш даври иқтисодиёти учун ҳам маълум каф 
келтириш и мумкин. М аркетингни тадқиқ қилиш фани­
нинг ўрганиш усуллари ичида маркетинг масалаларини
18

---

комплекс 
ҳал 
қилиш 
усули 
алоҳида 
ўрин 
тутади. 
Д ар ҳ ақ и қ ат, маркетинг системасини тузиш , ривожланти- 
риш ва унинг нормал иш лаш и учун барча масалаларини 
бир йўла ҳал этиш ниҳоятда мураккаб ва муҳим масала 
бўлиб, шу усул ёрдамида ҳал қилиш мумкин. Бу усул- 
нинг амал қилиш ида тескари алоқа усуллари ёрдамга ке­
лади. 
У 
маркетинни 
тад қи қ 
қилиш, 
уни 
ҳақиқий 
ҳолатини аниқлаш да бош қариш алгоритмига тегишли 
ўзгартириш -лар киритиш га имком беради. М асалан, мар­
кетинг - директор тескари алоқа ёрдамида бозор сегмент- 
лари нишаси ҳақида маълумот йигиб, унга товарни кириб 
бориш вақтини, миқдорини ёки турини ўзгартириш и 
мумкин.
М аркетингни тадқиқ қилиш фанининг усулларидан 
бири 
социологик тадқиқотлар ўтказиш дир. 
Бу 
усул 
маркетингни чуқур ва ҳар томонлама тадқиқ қилиш учун 
зарур бўлган маълумотларни йиғиш мақсадида баж арила- 
диган, қилинадиган ишлар мажмуидан иборат бўлиб, улар 
ўз ичига анкета сўровлари, тестлар, психологик тренинг- 
лар ўтказиш , графиклар чизиш кабиларни олади. М аса­
лан, маркетингни таҳлил қилиш да ахборотни, айниқса 
ёрқин 
тасвирлаш га 
эриш иш
учун 
унинг 
барча 
босқичларида графиклар қўлланилиш и мумким. График­
лар ёрдамида турли ҳаж м лар (талаб ва таклиф каби) 
ўртасидаги нисбатни яққол кўрсатиш маркетинг элемент- 
лари 
ўртасидаги 
алоқаларни 
аниқлаш
ва 
лойиҳалаш тириш , товарларни 
сотиш топш ириқларини 
баж арилиш ини тезкор ҳисобга олиб бориш ва шу асосда 
буйруқлар, фармойишлар иш лаб чиқиш мумкин. Кейинги 
йилларда илмий техника та р ақ қ и ёти маркетинг соҳасига, 
айниқса шиддат билан кириб келмоқда. Буни маркетинг­
ни тадқиқ қилиш ж араёнининг ниҳоятда катта аҳамиятга 
эга 
эканлиги 
билан 
унинг 
мураккаблиги, 
серма- 
ш аққатлиги талаб қилмоқда. М аркетингни тадқиқ қилиш
илмий асосга эга бўлмоғи лозим. Бу эса иқтисодий м ате­
матика усулларидан тобора кенгроқ фойдаланишни зарур 
қилиб қўяди. У маркетинг ж араёнларинй моделлаштириш
19

---

орқали уни чуқур ва ҳар томонлама ўрганиш ва улар 
асосида оптимал бош қариш га эриш иш имконини беради. 
Иқтисодий математик моделлаштиришдац м ақсад аввало, 
маркетингни назарий-сиф ат ж иҳатдан таҳлил қилиш ни ва 
асосий параметрларини аниқлаш ни, уларга асосланиб оп- 
тималлик 
мезонини 
белгилашдир. 
Кейинги 
м ақсад 
иқтисодий матем атик модел тенгсизликлар ва тенгликлар 
шаклида ифодалаш, сўнгра бу моделнинг миқдорий ечи- 
мини аниқлайдиган усул танланади ва ниҳоят улар асо­
сида маркетингни амалга оширишнинг самарали йўллари 
аниқланади. Ю қорида қайд қилинган вазиф алар катта 
ҳисоблаш ишларини олиб боришни талаб қилгани туфай- 
ли уларни электрон ҳисоблаш маш иналар ва компьютер- 
лар ёрдамида ҳал қилиш мақсадга мувофиқдир.
М аркетингни 
тадқиқ 
қилиш
фанининг ўрганиш 
усулларидан бири баланс усулидир. Бу усул маркетинг 
ж араёнларини тадқиқ қилиш нинг моҳиятидан ва мазму- 
нан балансга асосланиш ини кўрсатади. М асалан, талаб ва 
таклифни аниқлаш да (улар ҳам оқибатда тенгликка, ба­
лансга 
интилади) 
аҳолини 
пул 
даромади 
ва 
ҳараж атларининг баланси, товарларнинг ресурслар ва 
тақсимот баланси, молия баланси кабилардан фойдалани- 
лади. Шуни қайд қилмоқ лозимки, аҳолининг даромад ва 
ҳараж атлар 
баланси 
аҳолини 
турмуш 
қобилиятини 
аниқлаш , талабии тадқиқ қилиш , аҳолини турмуш дара- 
ж асини кўтариш тадбирларини асослаш га хизмат қилади. 
М аркетингни тадқиқ қилиш да баланс усулидан фойдала- 
ниш оқибат натиж ада ишлаб чиқариш , иқтисодиётнинг 
умумий самарадорлигини оширишга имкон беради.
М аркетингни тадқиқ қилиш да тарм оқлараро баланс- 
ларнинг роли, айниқса каттадир. Бу баланснинг гояси 
шундан иборатки, унда ҳар бир тармоқ бир вақтнинг 
ўзида иш лаб чиқарувчи ва истеъмолчи тарзида қаралади. 
У ишлаб чиқариш нинг барча тармоқлари ўртасидаги 
ўзаро товар етказиб бериш асосий ишлаб чиқариш фонд- 
ларининг ҳаж м и ва тармоқ таркиби, меҳнат ресурслари 
кабилар ҳақида умумлашган ва ягона ахброт системаси-
20

---

дир. Д емак бундай ахборотнинг бўлиши маркетингнинг 
барча элементларини тўғри, аниқ ва ҳар томонлама 
тадқиқ этишда муҳим қурол сифатида фойдаланилади.
М аркетингни тадқиқ қилиш фанининг ўрганиш усул 
ва услубиятларига яна таққослаш (анализ ва синтез), 
умумлаштириш (индукция ва дедукция), мавхумликдан 
аниқликка қараб бориш кабилар ҳам киритилиш и мум­
кин. Улар ўзларининг мақсад ва вазиф аларига кўра уму- 
мий хусусиятга эгадирлар. У ҳам бўлса, маркетингни 
тадқиқ қилиш фанини янада чуқурроқ ўрганиб, унинг ян- 
гидан-янги фойдали қирраларини ихтиро этиш ва ишлаб 
чиқариш га ж орий этишдир.