Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги термиз давлат универсиитети

Назорат учун саволлар: 
1.
Умумий психологиянинг асосий принципларини айтинг? 
2.
Хулқ ва муомаланинг самарали кечишини генетик нуқтаи назарлардан 
изоҳланг? 
3.
Шахснинг комиллик даражасига эришишининг психологик омиллари? 
4.
Муваффақиятларга эришишда саъй-ҳаракатларнинг ўрни қандай?
 
 
 
10-мавзу:Детерминизм,онг ва фолият бирлиги ва монизм принциплари ва 
уларнинг XXI асрдаги талқини. 
Режа: 
1.Детерминизм принципи ва унинг XXI асрдаги талқини. Унга нисбатан 
муносабатларнинг концепцияларда акс этиши. 
2.Онг ва фаолият бирлиги принципи. Унинг ижтимоий-тарихий аҳамияти ва ҳозирги 
замондаги таҳлили. 
3.Монизм принципининг шахс бетакрорлиги концепциясига нисбатан кафолат 
эканлиги. Монизмнинг давр талабига биноан ўзгариш хусусиятлари. 
Мавзу бўйича таянч сўз ва иборалар. 
Детерминизм, концепция, онг, фаолият, назария, монизм, давр, ўзгариш, 
тарихийлик. 
Умумий психологиянинг асосий прннциплари, детерминизм, онг ва фаолият 
бирлиги, психиканинг фаолиятида ривожланиши бўлиб ҳисобланади. 
1. Детерминизм (лат.с!е1ептипа1а) белгилайман. маъносини билдиради) принципи 
табиат ва жамият ходисалари, шу жумладан, пси-хик ҳодисаларнинг объектив сабаблар 
билан белгиланиши ҳақидаги таълимотдир. Шу боисдан психика, онгнинг объектив 
борлиқ ва нерв системаси билан белгиланиши илмий психологиянинг буюк ютуғи 
ҳисобланади. Шунинг учун детерминизм психиканинг турмуш тарзи билан 
белгиланишини ва турмуш тарзи ўзгаришига мутаносиб ра-вишда у ҳам ўзгаришини 
англатади. Шуни алоҳида таъкидлаш жоиз-ки; ҳайвонлар психикасининг 
ривожланишини биологик конун тарзи-Даги табиий танлаш мезони билан ўлчанади. 

---

105 
Ҳайвонлардан фарқли ўларок инсонда онг шаклланишининг пайдо бўлиши муайян 
босқич-
л
ар орқали ривожланиши моддий ишлаб чиқарилиш воситаларини 
я
Ратиш ҳамда 
такомиллаштириш, маҳсулотларни қайта ишлаш қо-
н
Унлари билан белгиланади. Инсон 
онгининг ижтимоий-тарихий та-Раққиѐт хусусиятига эга эканлигини англаши 
(тушуниш) шахс онги-
н
инг ижтимоий борлиқка (макро, микро, мизе муҳитига) 
боғлиқлиги ҳақидаги ҳам таоиатшунослик, ҳам инсоншунослик умумии принцип-га 
асосланган буюк хулоса кишилик жамиятининг оламшумул танта-насидир. 
2.0нг билан фаолият бирлиги принципини психология фанида кабул қилиниши 
шундай маънони англатади: а) онг билан фаолият бир-бирига карама-карши воқелик 
эмас; б) онг билан фаолият айнан бирор-бирига ўхшаш ҳам эмас; в) онг билан 
фаолиятнинг бирлиги уларнинг ҳукм суриши механизмидир 
(Э.Ғ.). 
Фаолият ўзининг 
тузи-лиши бўйича ички ва ташқи таркибларига эга бўлса-да, воқелик ташқи ифодаси 
билан ажралиб турадн.Онг бўлса фаолиятнинг ички режасини, унинг дастурий 
жабҳасини акс эттиради. Реал вақтларнинг ўзгарувчан (ривожланишини англатувчи) 
модели онгда юзага келади, одам атроф муҳит билан муносабатга киришганда ундан 
мўлжал ола-ди, натижада нуксонларга йўл қўймайди. Фаолият онг ѐрдамида амал-га 
ошади ва ўз навбатида онг мазкур жараѐнда' такомиллашади (муаммо ва унинг ечими 
вариациялар, инвариантлар туртки вазифа-сини ўйнайди). 
Илмий тадқиқот нуқтаи назаридан онг билан фаолият бирлиги принципи, 
биринчидан, хулк-атвор, фаолиятни мақсадга мувофик амалга оширишга кафолат 
беради; иккинчидан, ҳаракат, саъй-ҳара-катларни муваффакиятларга зришишнинг 
таъминловчи ички психо-логик механизмни аниклашга имкон беради; уларнинг 
бирлиги психи-канинг объектив конуниятларини очишга муҳим имконияти, пухта 
шарт-шароит яратади. 
Агарда психика фаолият самараси ва маҳсули сифатида талкин қилинса, у такдирда 
психика ва онгнинг фаолиятда ривожланиш принципи тўғри тушунилган 
бўлади.Мазкур принцип рус психолог-лари Л.С.Виготскнй, П.П.Блонский, С.Л. 
Рубинштейн,А.Н.Леонтьев, Б.М. Теплов, Б.Г.Ананьев ва бошқаларнинг илмий 
тадқикотларида ўз ифодасини топган. 
З.Психиканинг тарақкиѐтини диалектика нуқтаи назаридан ту-шуниш психик 
тараккиѐт инсоннинг меҳнат фаолиятига, таълимга, ўйин фаолиятига боғлиқ 
эканлигини аниқлашдан далолат беради. Иж-тимоий тажрибани ўзгартириш 
жараѐнининг юз бериши шахс учун психик тараққиѐтнинг шакли сифатида хизмат 
килади ва дастурий билимларни эгаллашга мустаҳкам замин ҳозирлайди. Ҳар қайси 
фао-лият тури инсон психикасини ривожлантириш манбаи ва механизми ролини 
бажаради. Психологларнинг ушбу принципга тааллукли фикрларидан намуналар 
келтирамиз: 1) Л.С.Виготский; таълим психиканинг р
ИВ
ожланишини йўналтиради, шу 
билан бирга бу жараѐнда 
нгл
и фаолиятнинг янги, мутлақо бошкача шакллари яратилади; 
2) П.П.Блонский: тафаккур кичик мактаб ѐшида ўйинлар билан, ўспи-пинлик ѐшида 
ўкиш билан боғлиқ тарзда ривожланади; 3) С.Л.Рубин-штейн; онг фаолиятда пайдо 
бўлиб, ана шу фаолиятда шаклланади; 4)Б.М.Теплов: қобилият факат ривожланишда 
мавжуд бўлади; лекин ривожланиши фаолият жараѐнидан бошқача мухитда юз 

---

106 
бермагандек, кобилият тегишли яққол фаолиятдан ажралмаган ҳолда пайдо бўла 
олмайди. 
Маълумки, психика юксак даражадаташкил топган материянинг хусусияти ва 
миянинг маҳсулидир. Психика борлиқнинг сезги орган-лари оркали инсоннинг миясига 
бевосита таъсир этиши асосида ву-жудга келиб, билиш жараѐнларида, шахснинг 
хусусияти ва ҳолат-ларида, диққати, ҳис туйғулари, характер хислатларида, кизикиши 
ҳамда эҳтиѐжларида ўз ифодасини топади. 
Психиканинг негизида миянинг рефлектор фаолияти ѐтади. ташқи дунѐдан кириб 
келадиган қўзғатувчиларга ички ѐки ташки био-логик органлар жавоб реакциясини 
билдиради. Бош мия катта ярим шарларида вужудга келадиган муваққат нерв 
боғланишлари психик ҳодисаларнинг физиологик асослари ҳисобланади ва улар ташки 
таъсирнинг натижасида ҳосил бўлади. 
Психофизиологик қонуниятларга биноан миянинг функцияси муваккат нерв 
боглаиишларининг 
бирлашиш 
механизми 
ҳамда 
анали-заторлар 
фаолияти 
механизмлари таъсирида ҳосил бўлади. 
Психикани тадкик этиш инсоннинг бутун онгли фаолиятини-унинг ҳам назарий, 
ҳам амалий ҳаѐт фаолиятини ўрганишдир «Одам-нинг онглилиги унинг турли-туман 
фаолиятида, хатти-ҳаракатларида намоѐн бўлади. Инсон шахси ҳар хил шакл ва 
мазмунга эга бўлган на-зарий ҳамда амалий фаолиятларда таркиб топади. Бунда муҳит, 
ирсий белгилар, ижтимоий таъсир асосий омиллар ҳисобланади. 
Инсон ўзи яшаб турган даврни, моддий турмушни акс эттиради, ижтимоий-сиѐсий 
муҳит таъсири остида билимларни ўзлаштира бо-Ради, ижтимоийлашади. Ижтимоий 
муҳитда унинг ҳис-туйғулари, ха-рактери, қобилияти, иқтидори, тафаккури, 
эҳтиѐжлари, эътиқоди, уни фаолликка даъват қилувчи ҳаракат мотивлари, истаклари, 
тилаклари, хоҳишлари аста-секин ўзгариб боради. 
Инсоннинг билиш фаолияти ривожланиши унга ўзини куршаб 
т
Урган борлиқни 
янада чукурроқ, тўлароқ, аникроқ акс эттириш им-кониятини яратади ва у борликнинг 
асл моҳиятини, турли йўсиндаги ўзаро богланишлари, мураккаб муносабатлари ва 
алокаларни тобора аникрок ѐритади. Шу билан бирга мазкур жараѐнларда шаклланиб 
ке-лаѐтган инсоннинг борликқа, вокеликка, жисмларга, кишиларга ва ўзига муносабати 
вужудга келади. 
Инсон онгининг ривожланиши унинг ташки оламни фаол акс эт-тиришда намоѐн 
бўлади. Инсоннинг моддий турмуши, у ҳаѐт кечира-ѐтган тузумнинг моддий асосига 
змас, балки уни қуршаб олган одамларнинг турмуш тарзлари, умуминсоний қиѐфалари, 
дунѐкараши, маслаги, ижтимоий вокеликка муносабатлари, интилишлари, ижод 
махсуллари ва хатти-харакатларининг мажмуасидир. 
Инсоннинг борлиқни акс эттириши фаол жараѐндир. Инсоннинг ривожланиши 
объектив борлиқка ва ўзига фаол таъсир кўрсатишида содир бўлади. Уйинни кузатиши, 

---

107 
меҳнати, ўқиши, адабий асарни му-толаа килиши, кизикишининг барқарорлашуви ва 
бошқалар шахснинг психик ривожланишини ифодалайди. 
Ривожланиш инсон шахсининг таркиб топиши жараѐнидир. Ри-вожланиш ўзаро 
боглиқ қатор боскичларда амалга ошади. Шахс акл-заковатннинг кўрсаткичи, сифати, 
хусусияти унинг атрофдаги одам-лар билан кундалик муносабатлари ва амалий 
фаолиятида вужудга келади, ўзаро таъсир натижасида унда ақлнинг ижодий 
маҳсулдорлиги, теранлиги, тезлиги, мустақиллиги, танқидийлиги, чуқурлиги орта 
боради.