21.2. Халқаро валюта жамғармасини ташкил топиши, ташкилий тузилиши ва вазифалари. Халқаро валюта жамғармаси – Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг махсуслаштирилган муассасаси статусига эга бўлган валюта-кредит ташкилоти бўлиб валюта кусрларини тартибга солиш ва уларга риоя қилинишини назорат этиш меъёрларини белгилаш, шунингдек тўлов балансларининг беқарорлиги муносабати билан валюта қийинчиликлари вужудга келганда ўз аъзоларига валюта ресурсларидан бериш ёъли билан халқаро савдо ва савдо ҳамкорлигини ривожлантиришга ёрдам беради.
ХВЖ – АҚШнинг Бруттон Вудс Халқаро валюта-молия конференсиясида 1944-йилда тузилган бўлиб. 1947-йилдан фаолият кўрсата бошлаган. ХВЖ бошқаруви бешта депортаментдан (Африка, Европа, Осиё, Ўрта Шарқ ва Ғарбдаги) тузилган. ХВЖ капитали унинг мижозлари квотасига мос тўланадиган бадаллар ҳисобига шаклланади. Квота лотинча Қуота – қисм, хиссани билдириб у давлатлараро шартномаларга кўра айрим ёки бир гуруҳ товарлар юзасидан квота ўрнатиладики, унга мувофиқ мамлакатлар ёки мамлакатлар гуруҳи фақат белгиланган миқдоридаги товарларини ишлаб чиқариши ва четга сотилиши мумкин. Квоталар ўрнатишдан мақсад бозордаги нархни маълум мақсад ёълида ўзгариб туриш, чунки квота товар таклифни чегаралайди, бу билан нархга биннобарин фойда кўришга таъсир этади.
Квота мамлакатларнинг иқтисодий тараққиёти даражасига, жаҳон иқтисодиёти ва халқаро савдодаги ўрнига қараб белгиланади. 1947 йилда ХВЖ га 49 мамлакат аъзо бўлиб улар квоталарнинг умумий суммаси 7,7 млрд АҚШ долларини тешкил этган.
1991 йилнинг ўрталарига келиб ХВЖ аъзолари 155 тага ва унинг капитали 90 млрд. долларга етди. Шундан учдан икки қисми саноати ривожланган мамлакатларга, шу жумладан АҚШ 1/5 қисми, 1/3 қисми ривожланаётган мамлакатларга тўғри келади. Хозирги ХВЖ аъзоларининг сони 181 тадан ортиқ. ХВЖ бошқарув органларига квоталар ўлчамига қараб мамлакатлар орасида овоз тақсимланади. Барча овознинг 46% и АҚШ ва Европа Иттифоқи давлатларига тегишли, қолган овозлар ривожланаётган давлатларга тегишли. ХВЖ бошқарув органи бўлиб бошқарув кенгаши ҳисобланади. У ҳар йили бир маротаба қатнашувчи мамлакат вакиллари билан бирга тўпланади. ХВЖ нинг ижро этувчи органи бўлиб Директорат ҳисобланиб у 6 аъзодан, яъни кўпроқ квотага эга бўлган мамлакат аъзоларидан ташкил топган. Шунингдек унга географик белгига кўра танлаб олинган олти аъзо ҳам ҳисобга олинган. ХВЖ нинг мажлис ўтказувчи органи бўлиб бошқарув қўмитаси - шуъба қўмитаси ҳисобланади ва унинг таркибига 22 та мамлакат молия вазирлари киради.
ХВЖ кредитлари бўлинади:
1. ХВЖ нинг захира позитсияси чегарасида турувчи мамлакатларга бериладиган кредит. Тулов баланси дифиситини қоплаш учун мамлакатлар валюта жамғармасидан қарз олишлари мумкин. Бу қарз миллий валютани хорижий валютага алмаштириш йўли билан 3-5 йил муддатга олинади. Ссуданинг тўланиши эса аксинча бўлади. Миллий валюта эркин конвертерланадиган валютада сотиб олинади. 25% квота атрофидаги мамлакат кредитни чеклашларсиз олиши мумкин. Шунингдек олтин фонд меъёрида белгиланган кредит ҳажмида хорижий валютада кредит олиши мумкин. Бу кредит салмоғи 200 % квотадан ошмаслиги керак.
2. Юқори заҳира улушига бериладиган кредит. Бундай ссудалар мамлакат валютасминг иқтисодий ҳолатини ўрганиб чиқиб ХВЖ нинг барқарорлаштириш чора-тадбирлари талабини бажаргандан сўнг берилади. ХВЖ нинг барқарорлаштириш дастури ички кредитлами чегаралаш, бюджет харажатларини камайтириш каби масалаларни ҳал қилади. Бироқ ХВЖ дан кредит олиш мамлакатларга хусусий банклардаги кредитлами хисоб-китоб қилиш имконини беради. ХВЖ давлатлараро валюта-кредит муносабатларини бошқаришда асосий ўрин эгаллайди. Бруттон Вудсдаги келишувга биноан фонд олдига аъзо мамлакатлар валюта паритетларини бошқариш ва қуллаб-қувватлаш, валюта курсларини бошқариш вазифаси қўйилган.
Ўзбекистон 1996-1997 йилларда макроиқтисодий барқарорлаштириш дастури бўйича ХВЖ дан 259 млн. доллар мадад олган ва у валютани қуллаб-қувватлашга сарфланган.
Ўзбекистон ХВЖ га 1992-йилнинг сентабридан аъзо.
Халқаро Валюта жамғармасининг миссияси 2017-йилда Ўзбекистонга ташрифининг амалий якунлари бўйича баёнотида: ислоҳатларни пул массаси ва кредитлашнинг тез ўсиши билан боғлиқ инфлатсия босими шароитида олиб боришга тўғри келади. Шу боис миссия Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг яқинда қайта молиялаш ставкасини 9 % дан 14 фоизга ошиши ҳисобига пул-кредит сиёсатини қатъийлаштиришни ижобий баҳолайди дейилган. (БА 2017-йил, 31-сон, 2-бет).
