Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти «банк иши» кафедраси

Тўлов баланси - аниқ бир вақт мобайнида чет элдан келдан тушумлар ва чет элга қилинган тўловлар миқдорининг нисбатидир.
ХХ – асрнинг бошларида АҚШ ва Англияда тўлов балансини тузиш усуллари кенг ривож топди. 1923 – йилда АҚШ да 1922 –йил кўрсаткичлар натижалари бўйича тўлов балансини тузиш ва уни эълон қилишга уриниш бўлди. 1943 – йилда Америка иқтисодчиси Х. Лери АҚШнинг 1919 – 1939 йилги тўлов балансини тузди. Унинг асосида иккинчи жаҳон урушидан кейин тўлов баланси тузилди.
1947 – йил БМТ ҳужжати сифатида тўлов баланси схемаси яратилди. ХВЖ нинг тўлов балансини тузиш шакллари ва тамойиллари ишлаб чиқишга асос бўлди.
Тўлов баланси ҳисоб- китоб балансидан қуйидагилар билан фарқ қилади :

• 
  Тўлов балансида мамлакатнинг валюта тушумлари ва тўловлари ўз ифодасини топади, ҳисоб – китоб балансида эса давлатнинг ташқи иқтисодий алоқалари бўйича тўлов ва мажбуриятлари ҳисобга олинади.
  
• 
  Толов балансида ҳисоб – китоб балансида ўз ифодасини топган хали “узулмаган” берилган ва олинган кредитлар ҳисобга олинмайди.
  
• 
  Тўлов баланси фақат реал тушум тўловларни ифодалайди, ҳисоб –китоб баланси эса ҳали тўланмаган қарз ва мажбуриятларни ҳам ўз ичига олади.
  
• 
  Тўлов ва ҳисоб – китоб балансларининг охирги салъдолари актив ва пассив бўлиши моҳияти жиҳатидан мос келмайди ва қарама-қаршидир, чунки кредитор давлатларнинг ҳисоб – китоб баланслари асосан актив, тўлов баланслари эса пассив бўлиши мумкин. Қарздор мамлакатларда эса пассив ҳисоб – китоб баланси салъдоси баъзи вақтларда актив тўлов балансини салъдосига тўғри келади.
  

- Тўлов баланси фақат тўланган экспорт ва импорт оператсияларини ўз ичига олади, ҳисоб-китоб баланси эса тўланмаган кредитга берилган товар айланмасини ҳам ўз ичига олади.
Шундай қилиб тўлов ва ҳисоб-китоб баланслари орасидаги фарқ кредит муносабатларини ривожланиши билан аниқланади.
Тўлов баланси қуйидаги тузилишга эга: