Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти «банк иши» кафедраси

6.2. Пулнинг тарихий шакллари:хақиқий пуллар ва уларни ўринбосарлари. Қоғоз пулларнинг қадрсизланиш сабаблари
Тарихдан маълумки, турли мамлакатларда пул вазифасини турли хил товарлар, масалан Қадимий Юнонистон, Римда,араб ва хинд қабилларида чорва бажарган.
Тинч Океани ва Африка қитъасида қимматли чиғаноқлар, Марказий Африкада фил суяги, қадимги Мисрда буғдой, Хитойда туз, Мўғилистонда чой, Шумер давлатида асал ва кумуш пул вазифасини бажарган. Кумуш милоддан олдинги 2 минггинчи йиллари Осиё мамлакатларида кенг тарқалган.
Секин - асталик билан ижтимоий меҳнатнинг бевосита ифодаси бўлган товарларга эҳтиёж сезилди.Бу вазифани қимматбаҳо металлар, аввал мис ва кумуш, кейинчалик эса олтин бажарадиган бўлди. Бунда қимматли металларни, жумладан олтинни пул вазифасини бажара олиши қуйидагилар билан изоҳланади:

1. 
   Қиймати юқори, ҳажми кичик.
   
2. 
   Улар бўлунувчан, уни бўлакларга бўлганда ҳар бирининг сифати ўзгармайди, кичик ҳолга келтириб савдода, олди- бердида фойдаланиши мумкин
   
3. 
   Яхши сақланади
   
4. 
   Олиб юриш қулай
   
5. 
   Бир хил оғирликдаси бир-биридан деярли фарқ қилмайди ва бошқалар
   

Юқоридагилардан келиб чиқиб ўтмишда ҳақиқий пуллар вазифасини қимматли металлар (олтин) бажарган.
Кейинчалик товар пул муносабатларини тобора ривожланиши пул сифатида олтиннинг ўринбосарлари бўлган таркиби маълум миқдордаги олтинга тенглаштирилган қоғоз ва бошқа пуллардан кенг фойдаланилган.
Жумладан СССР да 1961- йилдаги пул ислоҳатларидан кейин 1 рубл 0,987412 граммга, 1АҚШ доллари 0,88 граммга тенглаштирилган ва ҳоказо.
Пулнинг муомалада бўлиши давомида маълум омиллар тасирида қадрсизланиш холлари учрайди.
Пулнинг қадрсизланиши-муомалада хўжалик обороти эҳтиёжларидан ортиқ даражада қоғоз пуллар миқдорининг кўпайиб кетиши, пул массасининг товарлар массасидан устунлиги натижасида товарлар билан таминланмаган пулларнинг пайдо бўлиши, ортиқча миқдорда пул бирликларини муомалага чиқариш, товар ишлаб чиқаришнинг тўлов қобилятига эга талаб ўсишидан орқада қолиши, бозорда талабга жавоб бермайдиган товарларнинг кўпайиб кетиши ва бошқа омиллар ҳисобланади. Бундан ташқари нарх белгилашнинг монополияшуви, кредитнинг ҳаддан ташқари ривожланиб кетиши, давлатнинг қуролланишга зўр бериши, давлат буджетининг тақчиллиги, халқ хўжалигида нисбатларнинг бузилиши туфайли товарлар танқислигини чуқурлашуви ва айрим бошқа ҳолатлар пулнинг қадрсизланиши туфайли бўлади.Бу ўз навбатида инфлатсияга олиб келади.
Пул қадрсизланмаслиги учун Биринчи Президентимиз И.А.Каримов шундай деган эди: “Яна бир қоида доимо эсимизда бўлиши керак, яъни ҳар қандай маош, нафақани кўпайтиришдан олдин, бозоримиздаги мол ҳам шу даражада, балким ундан ҳам кўпайиши шарт.
Бу қоидага ҳаммамиз риоя қилишимиз зарур. Бу умумиқтисодиёт қонуни. Мутахасислар ҳисоб- китобига қараганда, агар қўшимча маҳсулот бозорга етказилмасдан нақд пул миқдори 1 фоизга кўпайса- нархлар миқдори 1,2 -1,4 фоизга ошиб кетади.
Агар бу йўлни танласак Ўзбекистон нафақат инфлатсия, яъни нарх ошишига, балки гиперинфлатсияга, бошқа тил билан айтганда, оқибатда ҳеч қандай жиловланмайдиган офатга, нарх ошиб кетишига олиб келади. Бу эса гирдобга ўхшаган даҳшатли нарса- тушгандан кейин чиқиб кетишнинг иложи йўқ, десак бўлади. Унинг оқибати, яна такрорлайман табиий офатга тенгдир.”