Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти «банк иши» кафедраси

4.1. Пул айланиши ва унинг таркибий қисмлари.
Пул айланиши – бу нақд пуллик ва нақд пулсизлик олиб бориладиган ҳисоб – китобларнинг йиғиндисидир.
Пул айланиши асосан икки белгига:

1. 
   Жами ижтимоий маҳсулот ишлаб чиқариш
   
2. 
   Пулни функсияларига кўра таркибий қисмларга бўлинади.
   

Жами ижтимоий маҳсулотни ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ ҳолда пул айланиши: товарларни ишлаб чиқариш ва сотиш, капитал қурилиш билан боғлиқ айланишга, ҳамда товар ва уларнинг харакати билан боғлиқ бўлмаган айланишга бўлинади.
Товар ишлаб чиқариш ва сотиш жараёнидаги пул айланишига ишлаб чиқаришга тегишли ишлаб чиқариш воситаларини сотиб олиш, маҳсулотни сотиш, тегишли ташкилотлар билан ҳисоб – китоблар олиб бориш киради, иккинчисига капитал қурилиш ва таъминлаш соҳасидаги ҳисоб – китоблар киради. Товар ва уларни харакати билан боғлиқ бўлмаган айланишга миллий даромадни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш билан боғлиқ тўловлар ва бошқа товар харакати билан боғлиқ бўлмаган тўловлар киради.
Пул функсияларига ва тўлов турига кўра пул айланиши нақд пуллик ва нақд пулсиз айланишга бўлинади.
Умуман пул айланиши қуйидаги белгилари бўйича гуруҳланади:
1. Пуллик муносабатларнинг турига кўра:
а) Товар – моддий қийматларни айрибошлаш жараёнидаги пул айланиши
б) Товар характерига эга бўлмаган ҳисоб – китоблардаги пул айланиши
2. Тўлов усулига кўра:
а) Нақд пуллик
б) Нақд пулсиз
3. Пул муносабатлари иштирокчиларининг худудий жойлашишига кўра:
а) Бир худуд миқёсидаги пул айланиши
б) Худудлараро пул айланиши
4. Пулни тўлов жараёнидаги иштирокига кўра:
а) Актив пул айланиши – тўлов жараёнида бевосита иштирок этаётган пул массаси
б) Пассив пул айланиши – маълум давр ичида, вақтинча муомилада иштирок этмаётган пул массаси (жамғармадаги, ҳисоб – варақлардаги бўш пул маблағлари).
Пул айланиши ҳолатини тартибга солиш бўйича хукумат органлари тегишли тартибда монетар ва фискал сиёсатини олиб боради.
Монетар сиёсат: харакатдаги пул миқдорини белгилаш, уни қатъий назорат қилиш, тижорат банклари фаолиятини кўзатиб бориш, кредит эмиссиясини бажариб бориш, давлат олтин – валюта захирасини яратиш ва фойдаланишни кўзда тутади.
Монетар сиёсатнинг бош ғояси – иқтисодий ўсишни бозор механизми таъминлайди. Бу механизмнинг асосий воситаси пул. Давлат ялпи талабга муомиладаги пул миқдорини тартибга солиш билан таъсир этиши керак. Бунга кўра



холида аниқланади.
Давлат харажатлари ва солиққа тортиш бўйича чора – тадбирлар кўриш орқали мамлакатдаги ижтимоий – иқтисодий муаммоларни ечишга қаратилган сиёсат фискал сиёсат дейилади.