Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат университети

 
 
 
4.1.1-расм. Меҳнатни ташкил этиш элементлари
200
 
Меҳнатни илмий асосда ташкил этишнинг асосий йуналишлари 
меҳнат фаолиятини ташкил этиш концепцияси доирасида меҳнат 
билан бевосита боғлиқ бўлган жараён ва муносабатлар (меҳнатни 
ташкил этишга таъсир кўрсатувчи ижтимоий-иқтисодий омиллардан 
иборат) ижтимоий-меҳнат муносабатлари асосида намоён бўлади. 
Ижтимоий-меҳнат муносабатларни тавсифлашда: меҳнат билан банд 
бўлиш, меҳнат шароити, меҳнатга ҳақ тўлаш, ишлаб чиқаришни 
ташкил этиш ва бошқаришни ташкил этиш каби муҳим жиҳатлар 
асос қилиб олинди. Ушбу асосий жиҳатларнинг ўзларига хос бўлган 
ва ўзаро боғликлик томонларини қўйида тадқиқ этамиз. 
Ижтимоий-меҳнат муносабатларида намоён бўладиган меҳнат 
билан банд бўлиш, меҳнат шароити, меҳнатга ҳақ тўлаш, ишлаб 
200
Манба: Муаллиф ишланмаси. 
Меҳнатни ташкил этиш элементлари 
Ҳуқуқий асослар 
Технологик асослар
Иқтисодий асослар 
Ижтимоий асослар 
Ресурс тежамкор, замонавий тех-
нологик машина-ускуналар (асбоб-
лар, мосламалар) билан ишлаб чи-
қариш (хизмат кўрсатиш) жараён-
ларини жиҳозлаш. 
Ташкилий асослар 
“Ўзбекистон Республикаси Конституция-
си”, “Меҳнат кодекси”, “Меҳнатни муҳо-
фаза қилиш тўғрисида”ги қонунлар ва 
бошқа меъёрий жужжатлар. 
Моддий манфаатлар устуворлиги, 
меҳнат самарадорлиги ва унум-
дорлигини ошиши, меҳнатнинг 
натижавийлиги ва фойдалилиги. 
Меҳнатнинг мазмундорлигини таъ-
минлаш, касбий маҳорат ва ижодий 
имкониятларни ошириш. 
Хавфсиз ва соғлом меҳнат шароитини 
яратиш, самарали меҳнат тақсимоти, иш 
жойини ташкил этиш, меҳнатни моддий 
рағбатлантириш, меҳнат интизоми. 

---

203 
чиқариш ва бошқаришни ташкил этиш жараёнларни меҳнатни 
самарали илмий ташкил этишнинг объектлари сифатида ўрганиш 
объектив асосга эга. 
Биринчидан,
уларнинг барчаси ижтимоий-
меҳнат муносабатларнинг муҳим соҳаларини тавсифлаб, иш 
берувчи ва ишга ёлланувчилар ўртасидаги жамоа ва индивидуал 
меҳнат шартномаларда намоён бўлади. 
Иккинчидан,
жараёнлар 
ўзаро асосланган масалаларнинг ечимини тизимли асосда амалга 
оширади. 
Учинчидан,
бошқарувнинг барча даражаларда меҳнатни 
ташкил этиш учун асос бўлиб хизмат қилади. 
Меҳнат билан банд бўлиш, меҳнат шароити, меҳнатга ҳақ 
тўлаш, ишлаб чиқариш ва бошқаришни ташкил этиш масалаларни 
тизимли ечишда ижтимоий-меҳнат муносабатларнинг аҳамияти қў-
йидагиларда: иштирокчиларнинг манфаатлари келишуви тамойили-
га мувофиқ амалга ошириладиган ва иқтисодий самарадорлик 
ҳамда ижтимоий адолат мезонлари билан баҳоланадиган ҳар қандай 
аҳамиятга эга бўлган фаолиятни бошқаришни ташкил этишда 
ижобий натижаларга эришишда намоён бўлади. 
Ишлаб чиқаришни ташкил этиш меҳнатнинг ашёвий жараён-
ларини ташкил этиш сифатида, бошқаришни ташкил этиш эса – 
ижтимоий-меҳнат муносабатларини ташкил этиш сифатида кўриш 
мумкин. 
Меҳнат билан банд бўлиш - инсонларнинг меҳнат фао-
лиятига бўлган қобилиятни амалга оширилиши у ёки бу шаклда 
кўрилса, банд бўлишни тўлиқ ва самарали бандликга ажратиш 
мумкин. Тўлиқ меҳнат билан бандликни ҳудудий даражада кўради-
ган бўлсак, барча ишга муҳтож бўлган ва ишлашни хохловчи-
ларнинг (меҳнат ресурслари) меҳнат билан таъминланганлигини 
тавсифлайди, бу эса ишчи кучига бўлган талаб ва таклиф 
мувозанатини, корхона даражасида эса, бу меҳнат шартномасида 
белгиланган иш вақти давомида банд бўлишини англатади. 
Самарали (халқаро меҳнат ташкилоти тушунчасига кўра, 
унумдорли) бандлик, меҳнат фаолиятидан самарали фойдаланишда 
намоён бўлади, самарали бандликни моҳиятан иккига, яъни ижти-
моий ва иқтисодийга бўлиш мумкин: