Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат университети

“Қарши таъмирлаш заводи” корхонаси персоналининг 
мажбурият таснифи 
 
1. 
Ходимларнинг 
меҳнат 
фаолиятидаги 
асосий 
функциялари 
Персонал бошқарув 
ходим(раҳбар)лари лавозими 
Х
м.
м.
 
М
ф
.б
.
 
М
х.
 
Б
ош
д
ире
кт
ор
Б
ош
м
уҳа
нд
ис
М
еха
ник
а,
па
йв
анд
ла
ш
в
а 
қую
в 
це
хи 
бош
лиғ
и 
К
ад
рла
р 
м
ене
жери
М
ижозла
р 
била
н 
иш
ла
ш
м
ене
жери
Ре
жал
аш
-т
ириш
б
ўлим
и 
бош
лиғ
и 
1.1. 
Режалаштириш 
Х
м.м.
М
ф.б.
Х
м.м.
М
ф.б.
Х
м.м.
Х
м.м.
4 
2 
0 
1.2. Меҳнатни ташкил 
қилиш 
Х
м.м.
Х
м.м.
Х
м.м.
М
ф.б.
М
ф.б.
М
ф.б.
3 
3 
0 
1.3. 
Назорат қилиш 
Х
м.м.
М
ф.б.
Х
м.м.
Х
м.м.
Х
м.м.
М
ф.б.
4 
2 
0 
1.4. 
Мотивация 
М
ф.б.
М
ф.б.
Х
м.м.
Х
м.м.
М
х.
М
х.
2 
2 
2 
1.5. 
Ўзаро 
мувофиқлаштириш 
Х
м.м.
М
ф.б.
М
ф.б.
М
ф.б.
М
ф.б.
М
х.
1 
4 
1 
2. 
Персоналнинг мажбурият даражаси 
2.1. 
Юқори малакали 
ходим 
4 
1 
4 
2 
2 
1 
14 
 
 
2.2. 
Ўртача малакали 
ходим 
1 
4 
1 
3 
2 
2 
 
13 
 
2.3. 
Малакасиз ходим 
0 
0 
0 
0 
1 
2 
 
 
3 
Бунда:
 Х
м.м.
 – мажбурият, масъулият ва малакага эга бўлган 
ходим; М
ф.б.
– меҳнат фаолияти давомида бажариши мумкин 
бўлган меҳнат функцияси (доимий ҳолда эмас); М
х.
– мутлақо бу 
меҳнат функциясини бажармаган ёки хабардор эмас. 
Мазкур 4.3.1-жадвалдан, корхона бош директори меҳнат 
фаолиятида мотивация функциясини доимий ҳолда, бош муҳандис 
режалаштириш, назорат қилиш, мотивация ва ўзаро мувофиқлаш-
тириш меҳнат функциясини, кадрлар ва мижозлар билан ишлаш 
менежерлари меҳнатни ташкил қилишни, режалаштириш бўлими 

---

229 
бошлиғи назорат қилиш меҳнат функцияларини мос равишда 
бажармаслигини кўриш мумкин. Меҳнат малакасининг пастлиги 
натижасида мижозлар билан ишлаш менежери мотивация ва режа-
лаштириш бўлими бошлиғи мотивация ва ўзаро мувофиқлаштириш 
функцияларини мутлақо бажармаган.
Аниқланган натижалардан хулоса қилиш мумкинки, таҳлил 
қилинаётган корхонадаги ходимлар меҳнат малакаси ва мажбурият-
ни тўлиқ ва қисман бажариши 90 фоиз, малакасиз ва мажбуриятни 
бажармаслик ҳолатлари 10 фоизни ташкил қилмоқда. Таҳлил 
қилинаётган корхонада персонал бошқарув ходимлари меҳнат 
функцияларини бажаришда лавозим мажбурияти ва масъулиятини 
ҳис қилган ҳолда самарали меҳнат фаолиятини олиб боришмоқда. 
Меҳнат функциясини бажаришга масъул бўлган ходим, ўз 
лавозимидаги меҳнат функциясини бажариши лозим. Бундай ҳолат, 
ходимларнинг лавозим бўйича меҳнат функцияларига кирмайдиган 
ишларни қилмаслик ва унга жавоб бермасликни юзага келтиради 
ҳамда пировардида лавозим меҳнат функцияларидаги мажбурият-
ларни тўлиқ бажарилишни таъминлаб беради. 
Тадқиқотларимиз натижасида таснифланган мажбурият тас-
нифи корхонадаги лавозим меҳнат мажбуриятини ифода этади. Шун-
дай қилиб, ходимлар меҳнат фаолиятидаги лавозим талабларига жа-
воб бериши, шунингдек мавжуд лавозим ҳам персоналга мос келмоғи 
керак. Бу албатта корхонага ходимларни лавозимга тайинлаш ва 
сифатли меҳнат функцияларини бажариш учун ходимни қўшимча 
ўқитиш, семинар-тренинг ёки малакасини оширишга сарфланадиган 
вақт ҳамда молиявий харажатларни тежаш имконини беради. 
Персонал меҳнат самарадорлигини баҳолаш натижаларидан 
корхона раҳбарияти нафақат персонал меҳнат сифатини балки 
мазкур лавозимга ходимни мос келишини ҳам аниқлаш имконини 
беради. Ходим ўз мажбурият даражасида юқори меҳнат натижа-
ларини кўрсатса, демак меҳнат лавозимига муносиб ҳисобланади. 
Юқорида келтирилган коэффициентлардан фойдаланиб 
мезонлар ҳисоблаб топилади ва уларни лавозим бўйича мажбурият 
даражаларини қиёслаш асосида персонал меҳнат самарадорлигини 
аниқлаш мумкин. Агар меҳнат натижаси лавозим бўйича персонал 
мажбурият даражасига мувофиқ келса, ходимлар самарали меҳнат 
фаолиятини олиб бораётганлигини англатади. Меҳнат натижаси 
мажбурият даражасига мос келмага, унда раҳбарият томонидан 
бажарадиган функцияни қайта куриб чиқиши, меҳнат функцияси 

---

230 
миқдорини ошириши ёки қисқартириши эвазига меҳнат самара-
дорлигини ошириши мумкин. 
Шуни қайт этиб ўтиш мумкинки, мезонли кўрсаткичлар 
асосида персонал меҳнат самарадорлигини баҳолаш: 
биринчидан,
ходимларнинг лавозимга мувофиқлик даражасини ифода этади; 
иккинчидан,
белгиланган меҳнат функциясини бажаришда 
ходимнинг меҳнат самарадорлиги, унинг профессионал касб ва 
мажбурият даражаларига эга эканлигини аниқлаш имконини 
беради. Мезонли кўрсаткичлар асосида аниқлаш самарали 
ҳисобланади, 
агар 
фойдаланилаётган 
мезонлар 
объектив, 
коэффициентда ифода этилган ва асосланган бўлса самарали 
ҳисобланади. Баҳолашда мезонли кўрсаткич услубидан фойдаланиб 
аниқлаш амалий аҳамиятга эга ҳисобланади, чунки кўрсаткичлар 
ҳар бир ходим бўйича меҳнат стандартини аниқламасдан балки 
унинг меҳнат темпини намоён этади. Бу ҳар қандай ҳолат(вақт)да 
ҳам баҳолаш ходимнинг меҳнатини ёки бажарадиган меҳнат 
функциясини коррекция қилиш мумкинлигини англатади ва бу 
корхонада 
персонал 
меҳнат 
самарадорлигини 
бошқариш 
имкониятини кенгайтиради. 
Бизнинг фикримизча, меҳнат самарадорлигини бошқариш 
тизимида баҳолашнинг ўрни персонални турли йўналишларда 
баҳолаш натижаларини жорий этишдан иборатдир (4.3.2-расм).