|
Literature
1. Abrell, R. (2004). Preventing communication breakdowns. Reston VA:
National Association of Secondary School Principals.
2. Antos, G. (2011). Handbook of interpersonal communication. The Hague,
The Netherlands: Mouton De Gruyter.
3. Keyton, J. (2010). Case studies for organizational communication:
Understanding communication processes. NewYork, NY: OxfordUniversityPress.
ФРАЗЕОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ КОГНИТИВ - ПРАГМАТИК
АСПЕКТИ
Нурмуҳаммедов Ю. Ш
(СамДУ илмий тадқиқотчи)
Ҳозирги замон лингвистикасининг янги фан йўналишлари интегратив
табиатга эга бўлиб, улар салмоқли қисмининг тадқиқот объекти инсонга
нисбатан зоҳирий ва ботиний олам фрагментлари ҳақидаги ахборотларни
124
идрок этиш, қайта ишлаш, сақлаш ва узатиш жараёнлари, уларнинг лисоний
онгдаги инъикосини ўрганиш бўлмоқда.
Фразеологик бирликлар(ФБ)нинг табиати уларни антропоцентрик
парадигма доирасида тадқиқ қилишни тақозo қилади. Антропоцентризм
тилни когнитив структуралар инъикоси деб ҳисобловчи когнитив ёндашувда
анчайин ёрқин намоён бўлади. Воқеликни метафора ва метонимия каби
когнитив механизмлар ёрдамида англаш натижасида ФБлар шаклланиши
воқе бўлади. Метафора онтологиясига кўра ўхшаш бўлмаган ҳодисаларнинг
муайян хусусиятларини ўхшатишга, мавҳум предметларни конкрет
предметларга тенглаштиришга асосланади. Метафора сермаҳсул когнитив
механизм бўлиб, олам фрагментларини лексик ва фразеологик номлашда
образлилик яратиш хусусиятли когнитив жараённи, ҳам сўзловчи ҳам
тингловчига прагматик таъсир ўтказиш орқали прагматик эффектни намоён
қилади. Объектни образли номлаш орқали унинг янги маъно қирралари
очилади ва объект номи янги ахборотлар беради. Ушбу жараёнда олам
ҳақидаги янги билимлар вужудга келади ва бу билимлар вербаллашади.
Образли метафора семантик нуқтаи назардан хилма-хил, унинг образли
маъноси образли ФБ қўлланилаётган контектга боғлиқ бўлади. ФБларни
когнитив-психологик ёндашув билан тадқиқ этишдаги муаммолардан бири
ментал лексиконда идиомлар сақланиши масаласи ҳисобланади. Бу масала
ечими учун учта концепция илгари сурилади: лексик репрезентация
назарияси, конфигурация гипотезаси, идиомнинг семантик қисмларга
ажралиш гипотезаси.
Инсон эмоционал олами таянч концептларидан бири «қўрқув» мисолида
юқоридаги масала ечими сифатида қўрқувни ифодаловчи ФБларни қуйидаги
семантик гуруҳларга ажратиш орқали кўрамиз:
1.
Қўрқувни англатувчи тана органлари ва улар макони ўзгариши:
юрагини олиб қўймоқ, юраги чиқиб кетди, юраги орқага тортиб кетди,
юрагини ёрмоқ, юрагини ҳовучлаб;
2.
Қўрқувни англатувчи тана органлар фаолияти ва ритмининг
ўзгариши: нафаси ичига тушиб кетди, юраги пўкиллаб юрмоқ, юраги така-
пука, юраги шув етиб кетмоқ;
3.
Қўрқувни англатувчи юз рангининг ўзгариши: қути ўчмоқ, юзи
докадек оқариб кетди, ранги қув ўчди;
4.
Қўрқувни англатувчи вужуд ва унинг қисмлари қотиб қолиши,
музлаши: тили танглайига ёпишиб қолди, тили айланмай қолди, кесак бўлиб
қолди, кўнгли муз бўлиб кетди, совуқ тер босди;
5.
Қўрқувни англатувчи касаллик белгилари: лабига учуқ тошмоқ,
қора терга тушмоқ;
6.
Қўрқувни англатувчи фикр юритиш ва кўриш фаолияти бузилиш:
эси чиқиб кетди, қўрққанга қўш кўринар;
7.
Қўрқувни англатувчи қалтираш, дефекация: ичи ўтиб кетмоқ,
қўрқувдан оёқлари қалтирамоқ.
Келтирилган семантик моделлардан қуйидаги хулосага келиш мумкин:
қўрқув эмоциясининг физиологик намоён бўлиши инсон томонидан назорат
125
қилинмаслиги; ФБлар образли асоси физиологик ҳис қилиш ва мимика, имо-
ишора, ҳаракатлар билан ифодаланган ғайришуурий ҳаракатларни акс
эттиради. Семантик гуруҳлар ўзида денотатлар: юрак, оёқ, тил, юз, сув ва
ҳак. конкрет предметларни бириктирган. Мавҳум предметлар фаолияти
таъсири инсон танасидаги муайян макон ва ҳодисаларда воқе бўлади, ушбу
жараёнларни тил ёрдамида тасвирлаш орқали мавҳум предметлар идиоматик
номга эга бўлади.
ФБлар прагматик аспекти улар семантикасининг баҳоловчи, мотив-
образли ва эмотив компонентларини таҳлил қилишни қамраб олади.
В.Н.Телия лексик маъноларнинг прагматик йўналганлиги ҳақидаги
маълумотлар етишмаслиги коннотация ва унинг нутқий ифода
(utterence)нинг экспрессив эффектини яратишдаги роли масаласини ишлаб
чиқишни қийинлаштираётганини таъкидлаган эди [1,7-8].
Контекстда ФБ танлови ўзида семантик ва прагматик компетенция
намоён қилади. Прагматик компетенция сўзловчининг вазият, унинг
иштирокчилари ва уларнинг воқеадаги роли, тингловчи презумптив
маълумотлари, унинг ижтимоий мавқеи, оламининг қадриятлар манзараси ва
ҳоказлар ҳақида хабардорлигини тавсифлайди [3,17-18].
Қуйида бир нечта ФБ қўлланиши ва прагматик йўналганлиги қараб
чиқамиз. Масалан: Тўқсонов заҳарли башарасини тириштириб, қўлини
Холмуроднинг юзига бигиз қилди-да, бир қадам олдинга босди [2,300].
Контекстда қўлини бигиз қилмоқ (ниқтаб кўрсатмоқ) ФБни қўлланиши
авваламбор, вазиятни ва иштирокчилар ролини чегаралайди. Ушбу ҳолда
реципиент адресантга ижтимоий ва биологик ёш даражасига кўра қуйироқда
туради. ФБнинг прагматик йўналганлиги вазият субъектининг турли эмотив-
баҳо муносабатлари намоён бўлишида амалга ошади. ФБдаги қўлини бигиз
қилмоқ нутқий ифодасининг иллокутив кучи вазият адресантининг ўта
ҳукмронлиги ва реципиентнинг ҳаддан зиёд сиқувдалиги ҳақидаги имплицит
ахборотни узатишда акс этади.
Контекстдаги ушбу вазиятда қўлини бигиз қилмоқ (ниқтаб кўрсатмоқ)
ФБни қўлланиши таъсирчанликни ва адресантнинг ҳукмронлик хатти-
ҳаракати баҳосини ифодалаган прагматик маъно амалга ошишини
таъминлайди.
Кўпчилик ФБлар прагматик ёндашув нуқтаи назаридан турли
коммуникатив-прагматик вазиятларни ифодалай олади, масалан ер тагида
илон қимирласа, билмоқ (ниҳоятда зийрак, сезгир)ФБ қуйидаги контекстда
“эҳтиёткорлик” маъносини англатувчи “хатти-ҳаракатларда мулоҳазакорлик”
коммуникатив-прагматик вазиятни тасвирлайди: Насимжоннинг хотини
янглишмайди. Ер тагида илон қимирласа, биладиган қув аёл [2 ,84].
ФБлар прагматик аспектида баҳо, эмотив ва экспрессив маъноларни
англатади. Иллюстратив материалга асосланиб қуйидаги коннотацияларни
ажратдик: 1) коммуникантлар роли баҳоси; 2) адресатга шахсий
муносабатнинг ифодаланиши; 3) коммуникатив – прагматик вазият
репрезентацияси. Бадиий асарларда ФБлар қўлланиши ёзувчининг мақсади,
126
воқеалар, қаҳрамонларнинг психологик, ижтимоий ва индивидуал
хусусиятларини тасвирловчи асар ғояси билан боғланган бўлади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
