Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти



Download 2,91 Mb.
Pdf ko'rish
bet71/118
Sana23.02.2022
Hajmi2,91 Mb.
#142374
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   ...   118
Bog'liq
zamonaviy tilshunoslik va lingvodidaktikaning kommunikativ aspektlari

Адабиётлар 
1. Réné Alleau. La science des symboles, Payot, Paris, 1976.
2. G.d’Alviella. La migration des symboles. Paris, Ernest Leroux Editeur,
1891. 
3. Jean Borella. Le mystère du signe. Paris, Editions Maisonneuve&Larose,
1989. 
4. Маслова В.А. Лингвокультурология. Учебное пособие, Издательский
центр Академия, 2000. 
Электрон манбалар: 
1. Энциклопедия символы и знаки. http://sigils.ru/symbols/
2. Daniela Mirea. Autour du symbole. BDD-A26470 2017/ Arhipelag XXI
press (article) 
3. www.wikipedia.com
ТАРЖИМАШУНОСЛИКДА КОГНИТИВ ПСИХОЛОГИК МОДЕЛЬ 
Абдирасулов Б. (СамДЧТИ магистранти) 
Когнитив психология доирасида “овоз чиқариб фикрлаш” (Х.П.Крингс, 
Д.Крали, Ж.Дансетт, П.Кассмол, А.Г.Минченков ва б.) усули кенг 
қўлланилади. Ушбу усул матн устида иш олиб бораётган таржимон таржима 
жараёнида максимал даражада фикрларини овоз чиқариб айтишини назарда 
тутади. Таржимоннинг барча гаплари ёзиб олинади. Бу ёзувларнинг матний 
вариантлари “овоз чиқариб фикрлаш баённомалари” деб номланади ва 
мутахассилар томонидан таҳлил қилинади. 
Ушбу усул биринчи булиб Х.П.Крингс томонидан қўлланилган бўлиб 
унинг деталлашган тавсифи муаллифнинг “Таржимон миясида нима рўй 
беради?” (1986) номли монографиясида батафсил тасвирланган. Олимнинг 
тадқиқотининг марказида “таржима муаммоси” бўлиб, ушбу муаммони 
ажратиб кўрсатиш учун икки мезон олға сурилади. Биринчи қатор асосий 
мезонлар бўлиб улар таржимоннинг таржима жараёнида хис қилаётган 
қийинчиликлари хақидаги тўғридан-тўғри ёки билвосита фикр-мулохазалари, 
1
Daniela Mirea. Autour du symbole. BDD-A26470 2017 Arhipelag XXI press (article) 


118 
луғатга мурожаати ва б. Иккинчи қатор – иккинчи даражали мезонлар бўлиб, 
таржимон таржима жараёнида таржиманинг икки ёки ундан ортиқ муқобил 
вариантлари 
ҳақидаги 
мулохазалари, 
таржима 
матнига 
киритган 
ўзгартиришлари, танаффус ва б. 
Таржима муаммолари ичида Х.П.Крингс тушуниш билан боғлиқ бўлган, 
ўзга тилга ўгириш билан боғлиқ бўлган, таржимоннинг етарли лисоний 
компетенцияларига 
эга 
бўлмаслиги 
муаммолари 
билан 
боғлиқ, 
таржимоннинг таржимон компетенциясининг етишмовчилиги билан боғлиқ 
бўлган қийинчиликларни ажратиб кўрсатади. Ушбу қийинчиликлар
“таржима стратегиялари” орқали бартараф этилади, ушбу стратегиялар 
“таржимоннинг муайян англаган режалари конкрет таржимавий масала 
доирасида конкрет таржимавий муаммони ҳал қилишга қаратилади” (1, 92). 
Таржима стратегиялари ҳал қилинаётган муаммо тури ва таржиманинг 
йўналишига қараб турланади. Тушуниш муаммоларини ҳал қилишда 
таржимон томонидан контекстдан олинадиган маълумотдан фойдаланиш, 
мантиқий хулоса ва фикрлар, луғатга мурожат қилиш, “тил ичидаги 
таржима” оригинал тида фикрни қайта қуриб чиқиш), вазиятдан чиқиб келган 
холда эквивалент танлаш, янги муқобил вариант яратиш каби стратегиялар 
қўлланилади. Агар таржимон таржима муаммоларин хал қилса таржима 
жараёнида таржиманиннг мақбул бўлган бир неча вариантларини таққослаб 
чиқиш, парафраза ёки синонимларни қўллаш, таржимоннинг хотирасида
маъноси бир хил бўлган, доимий, бевосита алоқага эга бўлган эквивалентни 
қўллаш, таржима тилида асосий эквивалентнинг қайта ифодалаш, янги 
муқобил вариантни контекстга мос келтириш, редукция каби стратегик 
усуллардан фойдаланган бўлади. 
Муқобил вариант излаш таржимон топилган эквивалентдан қониққан ва 
ундан яхшироқ вариант йўқлигини англаган вақтда тўхтатилади. Агар 
топилган бирорта вариант таржимонни қониқтирмаса у холда таржимон 
“редукция” ёки “перестраховка” каби стратегияни қўллайди. “Редукция 
стратегияси” шундан иборатки унда “таржимон оригинал матннинг алохида 
элементларини 
таржима 
мантнида 
қайта 
яратмасдан, 
балки 
оддийлаштирилган (соддалаштирилган) таржимани амалга оширади, 
оригинал матндаги лисонларни тўғридан-тўғри таржима қилади” (1, 95). 
“Перестраховка стратегиясида”эса “тушунарсиз, амбивалент маънога 
нисбатан умумий маънога эга бўлган сўзни ташлаш, бироқ бу таржимани 
турлича талқин хам қилиш мумкин” (1, 95). 
Х.П.Крингс издошларидан бири бўлган Д.Кирали, муаллиф томонидан 
матнган берилган мазмун рецептор томонидан турлича талқин қилиниши ва 
турлича хулосалар чиқариши мумкин деб таъкидлайди. Ушбу хулосалар 
инсон давомли хотирасидаги билим чизмасини фаоллаштиради, ва шу билан 
бир вақтнинг ўзида кутиш тизимини вужудга келтиради. Тушуниш асосан 
онг остида амалга оширилиб, инсон ўзи кутган маълумотни ололмаган 
тақдирда, маълумотнинг катта бўлмаган қисми қайта ишланади ва диққат 
эътиборни, фикрни бир жойга жамлаган холда унинг хал қилинишида 
когнитив стратегиялар қўлланила бошлайди (7, 65). Оригинал матн бир 


119 
томондан олиб қаралганда доимийдир (яъни, қайта ўқилиш жараёнида 
лисоний воситалар кетма-кетлиги ўзгармайди), иккинчи томондан эса у 
динамик характерга эгадир (яъни, қайта-қайта ўқиш йўли орқали таржимон 
онгида оригинал матн ментал образлари ўзгариши мумкин). Яъни, рецептив
ишлаб чиқарувчи (продуктив) жараёнлар параллел амалга оширилади. 
Таржима жараёни интерфаол жараён бўлиб, нафақат оригинал матндан 
концептларга томон, балки концептдан оригинал матнга томон хам ҳаракат 
амалга оширилади. 
Таржимашуносликда 
“овоз 
чиқариб 
фикрлаш” 
методикаси 
А.Г.Менчиков томонидан хам қўлланилган бўлиб, олим таржиманинг 
когнитив-эвристик моделини ишлаб чиқади. Бу модель доирасида таржима 
“эвристик жараён бўлиб, оригинал матн базасида лисоний воситаларни фикр 
тизимига айлантириш” сифатида изоҳланади (2, 235). Когнитив-эвристик 
модель таржима жараёнига жалб қилинган икки тилнинг тўқнашиш нуқтаси 
ва таржимани мавжуд қиладиган омил бу фикрдир деган ғояни назарда 
тутади. Тадқиқотчи-таржимашунос томонидан таклиф қилинган моделда 
концепт “фикрнинг дискрет бирлиги” бўлиб таржимани бирлиги сифатида 
тан олинади (2, 232). Концепт доимий, констант моҳият сифатида талқин 
қилинади. Шу билан бир қаторда агар концептда “зарурият туғилганда 
струткура ажратилганда белгилар ажралиб чиқиб, ушбу белгилар хам 
тўлақонли концепт белгиларни кўрсатади” (2, 151). “Концепт хам таржима 
объектига айланиб, таржимон томонидан таржима тили воситалари орқали 
объективлаштирилади” (2, 152). 
Таржима жараёнида оригинал матн трансформацияга учрамайди, балки 
инсон онгида коцептларнинг фаоллашуви манбаси бўлиб хизмат қилади, 
авваламбор матнга кирувчи сўзларнинг концептлари прототипларига эътибор 
қаратилади. Бу концептлар бир бири билан ўзаро алоқага киришиб, шу 
билан бир қаторда фон билимлар ва бутун контекстда мужассам бўлган 
билимлар билан алоқага киришиб мазмунга айланади, ва инсон онгида 
маълум маъновий, мазмуний тизимни ҳосил қилади. Концептуал тизимга 
кирувчи у ёки бу концепт тўлиқ ёки қисман таржима тилидаги сўзнинг 
маъносига мос келган ҳолларда у қадар катта муаммолар туғилмайди. 
Таржимон учун катта муаммо маълум бир маъно таржима тилидаги лисоний 
восита маъносига тўлиқ ёки қисман мос келмаган вазиятда вужудга келади. 
Бу вазиятда таржимон концептлар ёрдамида онгида турли операциялар 
бажаради. Бу босқичда бирликлари новербал концептлар бўлган фикрлаш 
жараёни қўлланилади. У одатий тилдан анча кенгроқ бўлиб, шунга қараб 
имкониятлари хам чексиздир, яъни сўз бирликлари хосил қилиш имконияти 
тил доирасида чексиз бўлгани каби, концептлар танлаш имконияти хам 
чексиздир. “Онгида фикрлаш жараёнига ўтган таржимон айтилган мазмунни 
қисмларга ажратади ва турли концептлар орасида унга хос бўлган 
вариантларни излашни бошлайди, бу вазиятда таржимоннинг имкониятлари 
хам чексиз бўлади” (2, 234). 
Ўтказилган тадқиқот натижасида А.Г. Минченков “концептларни турли 
комбинациялар бўйича танлаш” борасида қуйидаги операцияларни ажратиб 


120 
кўрсатади: парчалаш, қўшиш, жой алмаштириш, гапнинг умумий концепти 
ичига кичик концептларни жамғариш, концептуал схемани ўзгартириш, 
белгиси орқали концептни бериш. “Концептларни турли комбинациялар 
бўйича танлаш” усули таржимон томонидан “маълум бир концептни 
таржима тилидаги унга маълум бўлган концепт орқали беролмаган холда ёки 
таржима тилида вербаллашган концепт оригинал матнда келтирилган
белгиларга хос бўлмаса ёки релевант бўлмаган” холатларидагина 
қўлланилиши мумкин. Концептлар рекомбинацияси жараёни таржима 
жараёнининг алохида босқичи сифатида ўтказилиши хам мумкин, ёки 
автокоррекция оперциясининг таржима матнининг табиий жаранглаши учун 
амалга оширилган амал сифатида таржимон онгида кечадиган босқичи 
сифатида хам амалга оширилиши мумкин (2, 234). 
Демак, А.Г.Менчиков таржима жараёнида икки мажбурий босқични 
ажратиб кўрсатади – концептуал тизимнинг шаклланиши ва унинг таржима 
тили воситалари ёрдамида объективлашуви – ва шу билан бир қаторда 2 
факультатив босқичлар – когнитив қидирув ва автокоррекция. Когнитив 
қидирув 
доирасида 
концептларнинг 
рекомбинациялашуви 
жараёни
кузатилади, ва ушбу жараён “таржиманининг факультатив босқичи бўлиб, 
фақатгина таржима жараёнида сўз бирликларини қайтадан қуриш зарурати 
туғилгандагина қўлланилади” (2, 167). 
Модомики, оригинал матн инсон онгида ўзининг барча концептларини 
фаоллашувини амалга ошира олар экан таржиманинг мувафаққиятли 
ўтганини аниқлаш босқичида хам таржима матнида ушбу концептларининг 
барчаси берилдими ва улар худди оригинал матндаги каби функцияларни 
бажармоқдами каби омилларга эътибор берилади (2, 235). Шундай қилиб, 
оригинал матннинг тушунилиши таржимоннинг икки концептларини қай 
даражада яхши тушунишига ва улар ўртасида алоқаларнинг хамохангилигига 
боғлиқдир. Бинобарин, таржимон учун тил концептосфераси хақидаги 
маълумотлар жуда муҳим хисобланади. Ўзга тил концептосферасининг 
ўзлаштирилиши таржимоннинг лисоний тажрибасига хам боғлиқдир. 
А.Г.Менчиковнинг фикрича у ёки бу тил концептосфереаси билан яқиндан 
танишишга изоҳли луғатлар ва тезуруслар катта имконият яратади (2, 187). 
Шундай қилиб, когнитив лингвистика доирасида олиб борилаётган 
баъзи бир ёндашувларнинг таҳлили қуйидаги хулосаларга келишимизга 
туртки бўлди, замонавий таржимашуносликда ва фанда когнитив 
йўналишнинг жадал ривожланиши оригинал матн ва таржима матнларини 
илмий нуқтаи назардан таққослашга янги имкониятлар туғдиради ва шу 
билан бир қаторда таржима техникасининг янги деталларини очишга хизмат 
қилади. Бу маънода тадқиқотчиларнинг асосий эътибори таржима техникаси 
деталидан оригинал ва таржима матни ўртасидаги мазмуний ментал 
мувофиқликка ўтади ва шу орқали таржимоннинг ижодий фаолияти тахлили 
олиб борилади. 


121 

Download 2,91 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   ...   118




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish