Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

 
 
 

---

48 
“ГЎЗАЛЛИК” КОНЦЕПТИНИНГ ИНГЛИЗ 
ЛИНГВОМАДАНИЯТИДАГИ СЕМАНТИКАСИ 
Турдиева Н.Ё. (СамДЧТИ доценти) 
Концепт мураккаб когнитив қурилма сифатида фаннинг замонавий 
ривожланиш босқичида аниқ бир талқин ва изохга эга эмас. Хозирги даврда 
концепт фанлараро тадқиқот объекти бўлиб хизмат қилади. Концептни 
кўпчилик тадқиқотчилар томонидан тан олинган баъзи талқинларини 
келтириб ўтамиз. 
Фалсафий йўналишлардаги тадқиқотларда асосий эътибор концептнинг 
вербал белги сифатидаги муносабатларига қаратилган бўлишига қарамасдан, 
концептнинг тушунча сифатидаги талқинига урғу берилади, албатта бу холат 
унинг онтологиясини аниқлаштиришни талаб қилади. Ж. Делез и Ф. Гваттари 
каби постмодернистларнинг концептга берган изохини кўриб чиқамиз: 
“Концепт – бир пунктдан иккинчи пунктга қараб катта тезликда учаётган 
бўлинмас тушунчалар бирлигидир” [2, 25]. Ушбу изохдан шуни тушуниш 
мумкинки, концепт бир бутунни [“бўлинмас”] ташкил қиладиган белгилар 
мажмуидир. Концепт – бу динамика, воқеа [“учаётган”], фикрлар кетма-
кетлиги, фикр “катта тезликда” амалга ошириладиган ҳаракатдир. Фалсафий 
талқинда концепт ижод билан бир қаторда туради [“концепт бу – ўз ижод 
махсули”], яъни концепт авваламбор натижа, оқибат, самара функциясини 
бажаради. 
Концептология доирасида концепт фикр натижасида яратилган 
конструкция сифатида талқин қилинади, унинг асосини ўзига хос шакли 
курилмаларда мавжуд бўлган реал воқеликдаги предметлар ва тушунчалар 
ташкил қилади. Масалан, С. Х. Ляпиннинг фикрича, концептлар бу – 
“маълум бир белги мазмунига, илмий атамага ёки оддий кундалик хаётда 
қўлланиладиган сўзга, мураккаб лексик-грамматик-семантик тизимга эга 
конструкцияга ёки новербал предметли харакатга бириктирилган интегратив 
функционал-тизимли характерга эга, кўп қиррали шаклий тузилмадир” [3, 
18]. Шундай қилиб, концепт шартли ядровий компонент асосида қурилувчи 
тушунча доирасида шаклланади ва концепт билан бир қаторда тушунча 
когнитив борлиқнинг бирлиги, деб тан олинади. 
Лисоний онгдаги гўзаллик хақидаги тасаввурларни “гўзаллик” концепти 
билан боғлиқ бўлган лисоний бирликларнинг семантик тахлили орқали 
тасвирлаш мумкин, яъни лингвомаданий концептни тилнинг лексик 
қатламида синонимик, антонимик, сўз ясовчи ва бошқа алоқалар орқали 
турғунлашишини тушунтириш лозим. 
Инглиз тилидаги “гўзаллик” концепти билан боғлиқ бўлган қуйидаги 
лексик бирликларни тахлилини олиб борамиз: beauty, loveliness, 
handsomeness, good looks, pulchritude, attractiveness, splendor, resplendence, 
magnificence, radiance, belle, goddess, Venus, beau, doll; to beautify, to enhance, 
to embellish, to adorn, to ornament, to glamorize, to improve, to grace, to dress up, 
to smarten up, to do up; to enhance, to elaborate, to exaggerate, to decorate, to 

---

49 
adorn, to garnish; ugliness, unpleasantness, unattractiveness; ugly, homely, 
unattractive, unsightly, unseemly, unbecoming, ill-favored, repulsive, hideous, 
frightful, grotesque, monstrous; evil-looking, nasty; to uglify, to spoil, to mar, to 
disfigure, to deface, to besmirch, to deform, to deface, to cut up, to injure the 
appearance of, to render unsightly, to maim, to make ugly, to scar, to scarify, to 
blemish. 
Юқорида келтирилган лексик бирликлар“гўзаллик” концептига тегишли 
бўлган битта умумий мазмун атрофида бирлашади. Бу ички ва ташқи 
хусусиятларни билдирувчи характеристикалар бўлиб, инсон ёки предметга 
нисбатан у ёки бу муносабатни билдиради – инсонга ёки предметга таъсир 
ўтказиш мақсадида унинг ташқи белгиларига бўлган муносабатнинг 
кўриниши бўлиши билан бирга, инсонга ёки предметга маълум бир 
миқдордаги характеристикалар берилади (1, 512). 
Ўзбек 
тилидаги 
“гўзаллик” 
сўзининг 
инглиз 
маданиятидаги 
эквивалентлари билан таққослаб кўрамиз. 
Beauty сўзи қуйидаги маъноларга эга (луғатда келтирилган маънолар 
муҳимлик даражасининг камайишига қараб келтирилди): 
1. гўзал, ажойиб (the quality present in a person or thing that gives intense
aesthetic pleasure or deep satisfaction to the mind or the senses); 
2. ёқимли, жозибадор, истараси иссиқ (a beautiful thing, as a work of art);
3. гўзаллик (киноя маъносида) (ironical – something remarkable or
excellent: a beauty of a bruise); 
4. малоҳатли, кўркам, нозанин (beautiful person);
5. фазилат, яхши хислат (a particular advantage);
6. сулувлик, хусн, кўрк, зийнат (something that is beautiful in nature or in
some natural or artificial environment) (6). 
Луғатлар бўйича олиб борилган таҳлиллар натижаси шуни 
кўрсатмоқдаки “гўзаллик” сўзининг уч маъноси барча луғатларда 
келтирилган. 
“Гўзаллик” ўзбек лингвомаданиятида ўз ичига қуйидаги маъноларни 
олади: 
1. гўзаллик, чиройлилик, барнолик; кўркамлик;
2. ҳусн, кўрк, чирой, латофат – юришнинг чиройлилиги; баҳор кўрки,
баҳорнинг гўзаллиги; гавданинг гўзаллиги; қад-қоматнинг келишганлиги;
маънавий гўзаллик; 
3. архаик. поэт. гўзал аёл, соҳибжамол, барно, нозанин;
4. гўзал манзара, чиройли кўриниш; гўзаллик - табиатнинг гўзал
манзаралари, табиат гўзалликлари; меъморчилик ёдгорликларининг гўзал 
манзаралари; 
5. жуда соз, жуда яхши, хўб яхши; зўр; қандай яхши, нақадар гўзал,
нақадар соз; - эртага экскурсия. Қандай яхши (Жуда соз)!; мен унинг ишини 
кўрдим - жуда зўр (соз) экан! (4). 
Луғавий 
маъноларда 
“гўзаллик” 
сўзи 
инглиз 
ва 
ўзбек 
лингвомаданиятида икки асосий маъноси билан мос келади: 1. ўз кўриниши 
билан роҳат, лаззат, ҳузур бахш этиш; 2. жисмоний сифатларнинг уйғунлиги, 

---

50 
пропорцияларнинг мос келиши. Гўзаллик бирлиги ташқи шакл сифатларини 
бериб, гўзал аёл кўринишида шаклланади. Бу белгилар орқали қуйидаги 
хулосага келиш мумкин, инсон ташқи олам ва унинг кўринишларини ўз 
тасаввурлари орқали бахолайди, инсон доимо гўзаллик ва мукамалликка 
интилади. 
Инсон ташқи қиёфасининг эстетик бахолаш бирлиги жисмоний ва 
маънавий жихатдан баркамол инсон образи сифатида қурилади. Гўзал 
инсоннинг ташқи кўриниши унинг ички дунёси орқали гўзалликни бахолаш 
даражаси билан мос келади ва керакли реакцияни уйғотади. Гўзал нафақат 
ташқи кўриниши билан гўзал бўлиши керак, балки бу гўзаллик маълум бир 
талабларга жавоб хам бериши керак. бошқача қилиб айтадиган бўлсак 
биргина ташқи гўзалликнинг ўзи етарли эмас. Инсон доимий равишда 
нафақат ташқи гўзалликка интилиши керак, балки ўзининг ички дунёсини, 
маънавиятини хам гўзаллаштириб бориши лозим. 
Кўриб турганимиздек инглиз тилидаги beauty сўзининг маъноларидан 
ўзбек тилидаги “гўзаллик” сўзининг маънолари кам эмас. Ажратиб 
кўрсатилган маъноларда ўзбек тилида полисемиянинг йўқлигини кузатиш 
мумкин, инглиз тилида эса бу одатий холдир. 
Инглиз тилидаги баъзи сифатларнинг тахлилини олиб борамиз: good-
looking (having a pleasingly attractive appearance), stupendous (astounding, 
marvelous, causing amazement), first-rate (superb, excellent), fascinating, 
enchanting; мафтункор; ёқимли, барно, ўзига жалб қиладиган. Қуйидаги 
лексик бирликлар мазмуний белгига эга: юракдан урадиган, ўзига 
тортадиган; шу маънога яқин сифатлар: captivating (attracting intensely and 
fixedly, as by beauty or sаme special quality), alluring (very attractive or tempting; 
enticing, fascinating; charming), “сехрламоқ, жоду қилмоқ”, “асир (шайдо) 
қилмоқ”, “ўзига мафтун қилмоқ”, “ғоят завқлантирмоқ”; to fancy up (to take a 
liking to), to set off (to enhance the effect of), to spoil. 
Инглиз тили лесикографиясида (5) “гўзаллик” концептининг қуйидаги 
характеристикаларнии келтириш мумкин: фикран бевосита кузатиш (mind 
and soul) (beautiful); мукаммалликни масофадан туриб томоша қилиш 
(handsome); кузатилаётган объектнинг нафислиги, бежиримлилиги (pretty), 
кузатилаётган объектдан олинадиган лаззат (bonny), кузатилаётган 
объектнинг тозалиги, мусаффолигига урғу бериш (fair), жисмоний 
гўзаллигига асосий эътиборни қаратиш; мафтун, маҳлиё бўлмоқ (lovely), 
эмоционал мафтунлик; минимал даражада завқни билдириш (good-looking); 
мукаммал, идеалга, комилликка мос келмоқ (beautiful), уйғунлик ва унинг 
оддийга, ўртачага қарама-қарши қиёсланиши (comely). 
Инглиз халқи учун ички ва ташқи хусусиятлар бир биридан узилмас 
хусусиятлар хисобланади, шу асосида улар асосий урғуни ташқи белгиларга 
беради. Тахмин қилинишича, ташқи белгилар албатта ички хусусиятлар 
билан уйғун бўлиши лозим, бироқ шуни хам тан олиш керакки, ташқи 
кўриниш инсонни алдаши хам мумкин (3, 273).