Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўрта махсус, касб-ҳунар таълими маркази

6.2. Тарқоқ, ялпи ва қайтган радиацияни ўлчаш 
Радиациянинг бу турлари Янишевский термоэлектрик пиранометри 
ѐрдамида ўлчанади. Бу нисбий асбоб ҳам ҳудди Савинов-Янишевский 
актинометри принципида ишлайди. 
Пиранометрнинг қабул қилувчи қисми манганин ва константан 
парчасидан ташкил топган термоэлектрик батареядан иборат (6.3-расм). 
Термобатареянинг ҳамма жуфт кавшарлари магнезий билан оқланган, 
тоқлари эса қора куя билан қорайтирилган. Таглик 2 га қотирилган қабул 
қилувчи қисми 1 узун тўлқинли радиация ва шамол таъсиридан ҳимоя қилиш 
учун шиша қопқоқ билан беркитилган (6.4-расм). 
6.3-расм. Радиал термобатарея 
схемаси 
6.4-расм. Янишевский пиранометри 
Фақат тарқоқ радиацияни ўлчаш учун соя экрани 4 дан фойдаланилади. 
У билан асбобнинг қабул қилувчи қисми тўғри радиация таъсиридан ҳимоя 
қилинади. Экран ва стержен ўлчамлари шундай ҳисоб қилинганки 
пиранометрнинг қабул қилувчи қисми марказидан экран 10° бурчак остида 
кўриниб турсин, яни экран қуѐш атрофида 5° осмон қисмини беркитиб 
турсин. Бунинг учун экраннинг диаметри шиша қопқоқ диаметрига тенг 
бўлиши керак. Асбобнинг қабул қилувчи қисми ва экран орасидаги масофа 
экран диаметридан 5,7 марта катта бўлиши керак. Асбобга келиб тушаѐтган 
қуѐш радиацияси қорайтирилган қисмда оқидагига нисбатан анча кўп 
ютилади. Оқ ва қора термокавшарлар орасида қабул қилувчи қисмга 
тушаѐтган радиация катталигига пропорционал ҳарорат фарқи юзага келади. 
термобатареядаги ҳарорат фарқи термоток ҳосил бўлишига сабаб бўлади. Бу 
ток ГСА-1 гальванометри ѐрдамида ўлчанади. Асбобга тушаѐтган радиация 
катталиги гальванометр стрелкаси силжиган N бўлак сонига пропорцианал. 
Қуѐш 
2

ва 

нуқтада бўлганида ялпи радиацияни одатда бир вақтда иккита 

---

92 
асбоб ѐрдамида, яъни тўғри радиация S актиномерт бўйича ва тарқоқ 
радиация D пиранометр бўйича кузатилади, сўнгра улар қўшилади. 
D
S
Q



(6.2) 



sinh
S
S
(6.3) 
Агар ялпи радиация фақат пиранометр ѐрдамида ўлчанса (актинометр 
йўқлигида), унда очиқ пиранометрда N ҳисоб олинади ва ѐпиқ пиранометрда 
n ҳисоб олинади. Бу ҳолда тарқоқ радиация қуйидаги формула ѐрдамида 
ҳисоблаб топилади. 
an
D

,
(6.4) 
бу ерда n=(N – N
0
), a – пиранометр-галванометр жуфтлигининг ўтказувчи 
кўпайтмаси. 
Тўғри радиацияни ҳисоблаб топиш қуйидагича амалга оширилади. 
Фақат тўғри радиацияга мос келувчи (N-n) ҳисоблар фарқига тенг 
кўрсаткични ўтказувчи кўпайтма а га ва асбоб сезгирлигининг қуѐш 
радиацияси тушиш бурчагига боғлиқлигини ҳисобга олувчи тузатма 
кўпайтма 

Fh
га кўпайтирилади. Бу тузатма кўпайтма пиранометр 
паспортидаги графикдан топилади. Шундай қилиб 




Fh
)
n
N
(
a
S
(6.5) 
Ялпи радиация бу D ва S каталиклар йиғиндиси. Қуѐшнинг кучсиз нур 
сочишида ва булутли об-ҳавода ялпи радиация тарқоқ радиацияга тенг: 

Q=D.
Пиранограф тарқоқ радиацияни узиликсиз ѐзиб бориш учун хизмат 
қилади. У пиранометр ва унга уланган гальванометр (ѐки бошқа типдаги қайд 
қилувчи) дан ташкил топган. 
Қайтган қуѐш радиацияси альбедометр ѐрдамида ўлчанади. Стационар 
ва дала альбедометрларидан фойдаланиш мумкин. Стационар альбедометр – 
бу Янишевский универсал термоэлектрик пиронометридир. Унинг 
конструкцияси шундай тузилганки, асбобнинг қабул қилувчи қисмини паст 
томонга айлантириб, ер юзасидан қайтган радиацияни ўлчаш мумкин. 
Дала альбедометри (6.5-расм) маршрут кузатувларида қўлланилади. У 
альбедометр каллаги 1, каллакни пастга қаратиш имконини берувчи дастакли 
3 қурилма 2 дан ташкил топган. Бундай қурилма дастакни горизонтал ўқ 
атрофида айлантирганда қабул қилувчи қисм юзасининг горизонталлигини 
таъминлайди. Кузатув вақтида дастак таѐққа ўрнатилади ва бу дастакнинг 

---

93 
бир учи кузатувчи қўлида бўлади. Асбобнинг қабул қилувчи қисми юқорига 
қараган ҳолатда ялпи радиацияни ўлчайди. Сўнгра қайтган радиация R ни 
ўлчаш учун альбедометр 180° га айлантирилади. Бу қийматларни билган 
ҳолда қуйидаги формула ѐрдамида альбедони аниқлаш мумкин:
Q
R
А

6.5-расм. Дала альбедометри: а – юқорига қаратилган ҳолат; б – пастга қаратилган ҳолат