Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўрта махсус, касб-ҳунар таълими маркази

Назорат саволлари 
1. Метеорологик станцияларда ўрнатиладиган актинометрик асбоблар 
қайси принципга асосланган? 
2. Актинометрик станциялар тармоғида қуѐш радиацияси ва узун 
тўлқинли радиациянинг қайси оқимлари ўлчанади. 
3. Термоэлектрик актинометрларнинг тузилишини тушинтириб беринг. 
Нимага у мутлақ асбоб эмас? 
4. Пиранометрнинг тузилишини тушунтиринг. Нимага у мутлақ асбоб 
эмас? 
5. Баланс ўлчагичнинг тузилишини тушунтиринг. Нимага у мутлақ асбоб 
эмас? 
6. Актинометрнинг найчаси қандай функцияни бажаради? 
7. Пиранометр устидаги шиша қалпоқ нима мақсадда ўрнатилади? 
8. Нима сабабдан актинометрик кузатувлар билан бирга шамол тезлиги 
ҳам ўлчанади? 
9. Нисбий актинометрик асбобларнинг ўтказувчи кўпайтмаси қандай 
аниқланади? 
10. Гелиогаф ѐрдамида қандай катталик ўлчанади? 
11. Термограф ленталари қандай қайта ишланади? 

---

98 
VII БОБ. БУЛУТЛАР, ЁҒИНЛАР, МЕТЕОРОЛОГИК 
КЎРИНУВЧАНЛИК УЗОҚЛИГИ ВА УНИ ЁМОНЛАШТИРУВЧИ 
ҲОДИСАЛАР ҲАМДА ҚОР ҚОПЛАМИНИ КУЗАТИШЛАР 
 
7.1. Булутларни кузатиш 
 
Булутлиликни кузатишлар уларнинг миқдори, шакли ва станция 
сатҳидан баландлигини аниқлашдан иборат. 
Метеорологик кузатишларда булутларни морфологик белгиси бўйича 
(ташқи кўринишига асосланган) халқаро таснифи қабул қилинган. У булут 
асосининг баландлиги бўйича ўз ичига булутларнинг 3 та қатлами ва 10 та 
тури ва вертикал бўйича ривожланадиган булутларни олади. 
 
7.1.1. Булутлар таснифи 
 
Юқори қават. Бу қаватдаги булутларга патсимон (Сi), патсимон тўп-
тўп (Сс) ва патсимон қатламли (Сs) булутлар киради. Уларнинг баландлиги 
географик кенгликка боғлиқлик ҳолда 5 дан 13 км гача ўзгаради. 
“Бутлар Атласи”дан (1979) фойдаланиб, булутларнинг ҳар бир турига 
қисқача харатеристика берамиз. 
1. Патсимон булутлар Cirrus (Ci) оқ, ингичка, соясиз толасимон, 
патлар, тарамлар, иплар ва юқорига эгилган тирноқлар шаклидаги булутлар. 
Улар, кўпинча бутун осмондан ўтиб уфқнинг бир нуқтасида йиғиладиган 
полосалар шаклида жойлашган бўлади. Патсимон булутлар тропосферанинг 
энг юқори қисмида, ўрта кенгликда 7–13 км, тропикларда 18 км гача 
баландликда, муз кристалларидан иборат бўлиб юзага келади. 
Патсимон толалали Cirrus fibatus (Cu fib), Ci filosus (Ci fil) булутлари 
энг кўп кузатилади. Толалар бир мунча параллел (фронт сирти устида), ѐки 
чигаллашган ўрам кўринишида жойлашган бўлиши мумкин. 
Cirrus spissatus (Ci spi), нотўғри шаклдаги кўп сонли оқ зичланишларга 
эга бўлган, патсимон зич булутлар ҳам тез-тез учрайди. Толасимон патсимон 
булутларга қараганда уларда толасимон тузилиш нисбатан камроқ 
ифодаланган. Кўпинча, зич патсимон булутлар парчаланаѐтган ѐмғирли тўп- 
тўп булутларнинг қолдиқлари (парчалари) бўлади. 
2. Патсимон тўп-тўп булутлар – Cirruсumulus (Сс) жуда майда 
яримшаффоф парчалар ѐки жингалаклардан ташкил топган қаторлар ѐки 
қатламлардан иборат. Улар 5-6 км дан юқорида жойлашган бўлади. Бу 
булутлар нотурғун, улар тез пайдо бўлади, ўзгаради ва йўқолади. Патсимон 
тўп-тўп булутлар, кўпинча, патсимон қатламли булутлар билан боғлиқ. 
Патсимон тўп-тўп булутлар, юқори тропосферадаги ҳавонинг конвективлгии 
ва тўлқинли ҳаракатлар юзага келганда ҳосил бўлади. Улар ҳам муз 
кристалларидан иборат. 
3. Патсимон қатламли булутлар – Cirrustrutus (Cs) Ой ва Қуѐш 
гардишини чаплаштирмайдиган юпқа оқиш пардадир. Бу булутлар ҳам 
кристаллардан иборат. Патсимон қатламли булутлар мавжудлигида Ой ва 

---

99 
Қуѐш атрофида катта оқ айланалар гало ҳосил қилади. Бу оптик ҳодиса булут 
кристалларида қуѐш нурларининг синиши натижасида юзага келади. 
Патсимон қатламли булутлар патсимон булутлар билан бир пайтда ѐки 
улардан кейин, бир хил ѐки бироз пастроқ баландликларда кузатилади. 
Патсимон қатламли булутларнинг пайдо бўлиши об-ҳаво ѐмонлашишининг 
аломатидир. Улар кўпинча булутли ѐмғирли об-ҳаводан кейин ҳам кўриниши 
мумкин. Бу булутлар атмосфера фронтлари зонасида, юқори тротферада 
хавонинг кўтарилувчи ҳаракати пайтида унинг адиабатик совуши 
натижасида ҳосил бўлади. Патсимон қатламли булутлар, айниқса илиқ 
окклюзия фронтлари учун характерли.