Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик-қурилиш институти

Исботлаш, унинг таркиби, турлари, қоидалари. Исботлаш усули 
орқали бирор фикрнинг тўғрилиги, ҳақиқийлиги исботланган бошқа бир 
фикр билан асослаб берилади. Масалан, ҳар қандай математик масаланинг 
тўғрилиги олдиндан исботланган бошқа қоидаларга асосланади. Бирор 
жиноят ишини исботлаш учун қонунлар мажмуасида кўрсатилган 
моддаларга асосланилади.
«Темир иссиқлик ўтказади» деган фикрни исботлаш учун ҳамма 
металлнинг иссиқлик ўтказишини далил қилиш мумкин. Исботлаш ҳамма 
вақт ҳам хулоса чиқаришининг оддий шаклидек бўлавермайди. Баъзан 
бирор фикрни исботлаш учун кўплаб далил келтирилади. Масалан, Ерда 
ҳаётнинг пайдо бўлиши, Наполеон уруши, жиноят содир етган шахснинг 
айнан ўша жиноятчи эканлигини исботлаш шулар жумласидандир. 
Исботлаш тезис, аргумент (асос) ва исботлаш усули (демонстрация) 
дан иборатдир. Исботлашнинг тезиси исботланиши лозим бўлган фикрдир. 
Аргумент тезиснинг исботи учун келтирилган фикрлардир. Таъриф, 
теорема, аксиома, қонун ва бошқа эмпирик ва назарий умумлашмалар 
аргумент бўлиб хизмат қилади. Исботлаш усулида асослардан тезис 
келтириб чикарилади. Бу исботлаш шаклидир.
Исботлашнинг бевосита ва бавосита исботлаш тури бўлиб, бевосита 
исботлашда тезиснинг чинлиги тўғридан тўғри аргументлар билан 
асосланади. Масалан, «такрорлаш билимнинг онасидир», яъни такрорлаш 
натижасида билимлар мустаҳкамланади, хотирага жойлашиб, билим 
манбаи бўлиб хизмат қилади. Бавосита исботлашда тезиснинг чинлиги 
унга зид бўлган ҳукмнинг хатолигини кўрсатиш орқали асосланади. Бунда 
тезисга қарши антитезиснинг хатолигини исботлаш керак бўлади. 
Масалан, жиноят содир этганликда гумон қилинган шахслар А., Б., С., Д. 
деган тезис ўртага ташланади. Улардан С. жиноят қилган деган хулосага 
келинади, қолганлари жиноят қилмаганлиги аниқланади. Бевосита исботда 
тезиснинг тўғрилиги унга зид бўлган тезиснинг хатолигини исботлаш йўли 

---

91 
билан ҳам аниқланади. Бунда бир-бирига қарама-қарши бўлган тезиснинг 
бири хато бўлса, иккинчи тўғри ёки аксинча бўлади. Масалан, «Аъзам 
ҳаммани ўзига карата оладиган, ўзига ишонган, дунёқараши кенг, баҳс-
мунозарада фаол иштирок этадиган, мулоҳазали шахс». «Йўқ, Аъзам 
мақтанчоқ, такаббур, иши битгунга қадар муомала қиладиган, 
вақтинчалик дўст, ҳар бир ҳодисага, ҳолатга «силлиқ» мослаша оладиган 
шахс». Бу тезисни исботлаш учун улардан бири хато эканлигини 
исботлаш зарур бўлади.