Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик-қурилиш институти

Пор-Рояль мантиғи (мантиқ ёки фикрлаш санъати) Декарт 
мантиғига асосланади. Пор-Рояль мантиғи вакиллари ғояларни умумий, 
жузъий, якка турларга ажратиб, бир буюмни ифодалаган ғоя – якка, кўп 
буюмларни ифодалаган ғоя – умумий ғоя – жинс бўлади дейдилар. Пор-
Рояль мантиғи вакиллари ҳукмлар ҳақидаги таълимотни Арасту 
мантиғига асосланган ҳолда ижодий ривожлантирганлар. Хулоса 
чиқаришда бирор ҳукмнинг чинлиги ёки хатолиги масаласи ҳал 
қилиниши асосланган. Пор-Рояль мантиғига кўра, хулоса чиқаришда 2 
асос ва бир хулоса иштирок этади. 
Баъзи катта шаҳарлар пойтахтдир. 
Тошкент – катта шаҳар. 
Тошкент – пойтахт шаҳардир. 
Пор-Рояль мантиғи вакиллари хулоса чиқариш тизимини 
кенгайтириб, дедукцияни индукцияга қарама-қарши қўйдилар, лекин 
уларнинг ўзаро алоқадорлигини кўрсатмадилар. 
Г.Лейбниц (1646-1716) «Инсон ақли ҳақида тажрибалар», 
«Монадология» асарларида тафаккур қонунларини қайта кўриб чиққан ва 
биринчи ўринга айният қонунини қўйиб, унга онтологик таъриф берган. 
«Ҳар бир буюм шу буюмнинг ўзидадир». 
А – А дир, В – В дир. 
Зиддият қонунига кўра, бир вақтда буюм ҳам мавжуд, ҳам мавжуд 
эмас. Нарса А бўлса, А эмас бўла олмайди. Ҳар бир гап ёки чин ёки хато 
бўлади. Демак, а) бир гап ҳам чин, ҳам хато бўлмайди; б) ҳақиқат ва 
ёлғон ўртасида ҳеч нарса йўқ, яъни гап чин ҳам, хато ҳам бўлмаслиги 
мумкин эмас. 
Етарли асос қонунига кўра, ҳамма мавжуд нарсалар мавжуд бўлиши 
учун етарли асосга эга, етарли асоссиз бирон бир воқеа чин, ҳақиқий 
бўлмайди. Мантиқий қонунлар билиш жараёни учун аҳамиятлидир. 
Лейбниц символик мантиққа (белгилар мантиғи деб аталади) асос солиб, 
тафаккурнинг турли жараёнлари, жумладан, тафаккур шакллари ва 
қонунларини ифодалашда математик усуллардан фойдаланиш йўлларини 
кўрсатган. Лейбниц фикрича, мантиқ фанининг предмети билимнинг 
мазмунини ўрганиш, вазифаси эса тафаккурнинг формал алоқаларни 
тасвирлашдир. Унинг мантиқий таълимоти қуйидаги тамойилларга 
асосланади: а) ҳар бир тушунчани оддий қайд қилинмайдиган, бошқа 

---

71 
бўлинмайдиган тушунчага келтириш мумкин; б) мураккаб тушунчалар 
оддий тушунчаларнинг ҳажмига кўпайтириш ва бўлиш мантиқий амали 
воситасида келтириб чиқарилади; в) дастлабки оддий тушунчалар 
тўплами зиддиятсиз бўлиши шарт; г) ҳар қандай чин мулоҳаза 
предикатив ҳисобланади, яъни эквивалент тарзда бошқа шаклга 
ўтказилади ва предикатнинг субъектида мавжудлиги назарда тутилади; 
д) ҳар қандай чин бўлган тасдиқловчи гап шу маънода аналитик 
ҳисобланадики, унинг предикати субъектда мавжуд бўлади. 
Лейбницнинг мантиқий модалликлар тизими қуйидагича: 
мумкин – зиддиятсиз зарурий – инкори зиддиятли 
тасодифий – инкори зиддиятсиз мумкин бўлмаган – зиддиятли