Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Мирзо Улуғбек номидаги Самарқанд Давлат архитектура-қурилиш институти «Қурилиш материаллари, буюмлари ва конструкцияларини ишлаб чиқариш»

1-жадвал. Ҳавода қотадиган бинокорлик оҳакка қўйиладиган техник талаблар

Ko'rsatkichlar	Ohakning ko'rsatkichlari qiymati
	Kalsiyli ohak			Magnezial ohak			Dolomitli ohak
	Navlari
	I	II	III	I	II	III	I	II	III
Quruq modda hisobidagi faol CaO+MgO miqdori, kamida %:
• so'nmagan ohakda, aralashmalarsiz	90	80	70	85	75	65	85	75	65
• so'nmagan ohakda, aralashmalari bilan	65	55	-	60	50		60	50	-
So'ndirish tezligi, min:
• tez so'nadigan, kamida	8	8	8	8	8	8	8	8	8
• o'rtacha tezlikda so'nadigan, ko'pi bilan	25	25	25	25	25			25	25
Sekin so'nadigan, bundan ortiq	25	25	25	25	25	25	25	25	25
Kesaklar holidagi so'ndirilmagan ohakdagi so'nmagan zarralar miqdori, ko'pi bilan, %	7	11	14	10	15	20	10	15	20
Kukunning mayinlik darajasi - elakdagi qoldiq zarralar miqdori, ko'pi bilan, %:
• 02 nomerli elakda	1	1	1	1	1	1	1	1	1
• 008 nomerli elakda	10	10	10	10	10	10	10	10	10

Гидравлик оҳак. Таркибида 8 дан 20 % гача тупроқ бўлган мергелли оҳактошни куйдириб гидравлик оҳак олинади. Шахтали ёки айланувчи хумдонларда солинган оҳактошни 800-1000⁰С ҳароратда куйдирилади ва тегирмонларда туйилиб, қурилишда юборилади.
Мергелли оҳактошлар куйдирилганда СаО дан ташқари кичик тартибли минераллар – 2СаО _* SiO₂; СаО _* Al₂O₃ ва СаО _* Fe₂O₃ ҳосил бўлади. Бу минераллар оҳакка гидравлилик хусусиятини, яъни нам ва сувли шароитларга қотиш имкониятини беради.
Гидравлик оҳак 7 сутка давомида ҳавода қотиб, кейинчалик қотишини сувда давом эттиради. Унинг сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси бўйича маркаси (28 сутка) 2-10 МПа ташкил этади.
Гидравлик оҳак майдалаб кукун ҳолида ёки сувда сўндирилиб оҳак хамири ҳолатига ишлатилади. У ғишт, тошлар, блоклар тэришда ва сувоқчиликда ишлатиладиган оддий ва мураккаб таркибдаги қоришмалар, паст маркадаги бетонлар тайёрлашда ишлатилади.
Ушбу услубий қўлланмада келтирилган ишларни бажаришдан асосий вазифа ва мақсад – талабалар бинокорлик оҳакининг асосий физик-механиқ хоссаларини, яъни, оҳакнинг таркибидаги фаол СаО+MgO миқдорини, сўниш ҳарорати ва тезлигини, сўнмай қолган зарралар миқдорини, оҳак кукунини майинлик даражаси ва оҳак хамирини нормал қуюқлигини аниқлаш каби ишларни мустақил бажариб ўрганишдир.

1-иш. ОҲАКДАН НАМУНА ОЛИШ ТАРТИБИ

Оҳакнинг ҳар партиясидан 40 кг дан олинади. Агар оҳак ёйилган ҳолда бўлса, 20 еридан 2 кг дан, жами 40 кг, агар қопларда тўп-тўп қилиб жойлашган бўлса, ҳар тўпидаги қопнинг ҳар биридан 2 кг дан, жами 20 қопдан намуна олинади. Олинган намуналар аралаштириб, тенг икки бўлакка бўлинади. Иккига бўлинган оҳакнинг ҳар бўлаги эса кайта синаш учун герметик идишга, қопқоғи муҳрланадида, сақлаб қўйилади.

Намуна тайёрлаш тартиби 10 мм ва ундан кичик ўлчамли қилиб майдаланади. Майдаланган оҳак ўзаро аралаштирилади, шундан 500 г олиб, 09 рақамли элакдан қолдиқсиз ўтадиган даражада майдаланади. Эланган оҳакдан 150 г олинади ва 008 рақамли элакдан қолдиқсиз ўтадиган қилиб яна майдаланади. Шундай қилиб, кукун ҳолига келтирилган оҳак герметик ёпиладиган идишга солинади ва синалгунча сақланади. Қолган 450 г оҳак бошқа герметик идишда туради.
Сўндирилмаган, лекин майдаланган, сўндирилган кукун ҳолида ва карбонатли оҳаклардан олинган намуналар ўзаро аралаштирилади, шундан 300 г ажратиб, у герметик ёпиладиган идишга солинади.

2-иш. ОҲАК ТАРКИБИДАГИ ФАОЛ СаО+MgO миқдорини аниқлаш

Ohak tarkibidagi faol CaO + MgO ning umumiy miqdorini bilish uchun (magniy oksidi 5% gacha bo'lganda) muayyan miqdordagi ohakni xlorid kislota HC1 bilan titrlash kerak; titrlash esa CaO va MgO ning barcha faol zarrachalari kislota ta'sirida batamom neytrallashgungacha qadar davom ettiriladi. Buning uchun kesak yoki kukun holidagi so'ndirilmagan ohakdan yoxud karbonatli ohakdan 4-5 gramm miqdorida tortib olinadi, shu namuna chinni yoki aqiq havonchada tuyilib, mayin kukunga aylantiriladi; bir gramm kukun (gidrat ohakning 1-1,2 gramm miqdoridagi kukuni) 250 ml suv sig'adigan konus shaklidagi kolbaga solinib, ustidan 150 ml distillangan suv quyiladi, kolbaga 3-5 dona shisha marjon yoki sirti erib ketgan shisha qalamchalar (uzunligi 5-7 mm) tashlanadi, kolbaning og'zi shisha voronka (yoki soat oynasi) bilan bekitiladi, so'ngra kolba 5-7 minut mobaynida qizdiriladi, lekin eritmaning qaynashiga yo'l qo'yilmaydi. Keyin eritma 20-30°C gacha sovutiladi; eritma sovugach, kolbaning devorchasi va shisha voronka qaynagan distillangan suv bilan chayiladi, fenolftaleinning spirtiga 1% li eritmasidan 2-3 tomchi tomiziladi va kolbani uzluksiz ravishda chayqatib, eritmaga oz-ozdan xlorid kislota qo'shiladi (titrlash deb ana shunga aytiladi), kolbadagi eritmaning rangi aynigunga qadar (ya'ni eritma rangsizlanguncha) titrlash davom ettiriladi. Eritmaning kasb etgan rangi 8 minut davomida o'zgarmasa, titrlash nihoyasiga yetkazilgan hisoblanadi. Titrlash chog'ida xlorid kislotani asta-sekin bir tomchidan tomizib turish tav-siya etiladi.

a) So'ndirilmagan ohak tarkibidagi CaO + MgO miqdorida (%) quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi:
А = VT_CaO 100/ m;
bu yerda V - titrlashga sarflangan xlorid kislota In eritmasining hajmi, ml; T_CaO - xlorid kislota In eritmasining titri (CaO massasi bo'yicha grammlarda); m-ohakning massasi, g.
b) Gidrat ohakdagi faol kalsiy oksid bilan faol magniy oksid miqdori (%) quyidagi formula yordamida topiladi:
А = VT_СаО100/ m (100–W) ;
bu yerda;W- gidrat ohakning namligi, %.
Тажриба натижалари 2-жадвалга ёзилади. Тажриба натижаларига кўра оҳакнинг тури аниқланади
2-жадвал

Тажриба №	Оҳакнинг масса- си, г	Титрлашда сарфланган хлорид кислота 1 н эритмасининг ҳажми, мл	ТCаО -хлорид кислота 1 н эритмасининг титри, грамм	Оҳакдаги фаол СаО+МgO миқдори, %	Ўртача, %	Оҳак тури ва нави

3-иш. ГИДРАТ ОҲАКНИНГ НАМЛИГИНИ АНИҚЛАШ

Гидрат оҳакни намлигини аниқлаш учун 10 грамм оҳак намунани олдиндан доимий массасигача қуритилган шиша идишга (бюксда) жойлаштириб қуритиш шкафида 105-110⁰С ҳароратда қуритилади. Қуритиш давомида идишнинг қопқоғи очиқ бўлади. 2 соатдан кейин идишни қопқоғини ёпиб қуритиш шкафдан олинади ва эксикаторда совугандан сўнг тарозида тортилади. Қуритиш ўзгармас (доимий) массасигача (турғун вазнгача) давом эттирилади, яъни такрорланади, намуна ҳар 30 дақиқада тортилади.

Оҳакни намлиги (W) қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:
,
бу ерда m – оҳак намунанинг идиш билан массаси, грамм
m₁ - намунанинг қуритилгандан кейинги идиш билан массаси, грамм.
Тажриба натижалари 3-жадвалга ёзилади
3-жадвал

Наму­на №	Намуна билан идишнинг қуритишдан олдинги массаси, m, г.	Намуна билан идишнинг тургун қуруқ ҳолатдаги массаси, m1, г	Намуна намлиги, W, %

4-иш. ОҲАКНИНГ СЎНИШ ҲАРОРАТИ ВА ТЕЗЛИГИНИ АНИҚЛАШ

Сўндирилмаган оҳак сув билан ўзаро аралашганда кўп миқдорда иссиққлик ажралиб чиқади, айни патда сўндирилаётган оҳакнинг ҳарорати жуда кутарилади. Бу жараён оҳакни сўндириш деб аталади. Реакция тугаши билан иссиқлик ажралиши тўхтайди ва аралашманинг ҳарорати пасая бошлайди, ана шу дақиқа оҳакнинг сўниш реакцияси тўхтаганлигидан дарак берувчи белгидир.

Оҳакнинг сўниш тезлиги 1-расмда тасвирланган асбоб ёрдамида аниқланади. Мазкур асбоб ҳажми 500 мл бўлган – термос колба (1), шкаласи 100⁰С да бўлинган ҳарорат ўлчагич (термометр) (2) ва тиқиндан ташкил топган.
Синовга қадар қопқоғи жипс бекитилган идишда сақланган оҳак (ҳавода қотадиган оҳак) кукунидан тарозида маълум миқдорда тортиб олинади. Тортилган оҳак намунаси миқдори (грамм) қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:
m

1-расм.
= 1000/A

бу ерда А – оҳакдаги калций ва магний оксидлари миқдори, %


Изоҳ: Ўқув машғулотлари ўтказиладиган лаборатория шароитида (фаол СаО+МgО миқдорини аниқламасдан намуна сифатида 10 грамм оҳакни олиш мумкин

Ўлчаб олинган намуна асбобнинг идишида солинади, устига 20⁰С ҳароратда 25 мл сув қуйилади, идишнинг тиқини беркитилади, тиқинда ҳарорат ўлчагич жипс ўрнатилган бўлади, ҳарорат ўлчагичнинг симобли учи оҳак аралашмага(4) албатта ботиб туриши лозим. Оҳак билан сув силкитиб аралаштирилади, секундаменр ва ҳарорат ўлчагичга қараб ўтган вақт ҳамда ҳарорат кўтарилиши кузатилади. Ҳар 1 дақиқада ҳарорат ўлчагич кўрсатиши кузатилиб дафтарга ёзиб борилади. 4 дақиқа давомида 1⁰С дан юқорига кўтарилмаса тажриба тугатилган деб ҳисобланади.

Аралашманинг ҳарорати аввал кўтарилиб, сўнгра пасая бошлайди. Ҳарорат пасая бошлаган пайтдан эътиборан кузатиш натижаларини ёзиб бориш тўхтатилади. Оҳак сувдаги қорилган пайтдан то унинг ҳарорати пасая бошлаган пайтгача ўтган вақт оҳакнинг сўниш ҳарорати ва тезлигини ифодалайди.
Тажриба натижалари қуйидаги 4-жадвалга ёзиб борилади. Тажриба натижаларига кўра оҳакнинг тури ва нави аниқланади

4-жадвал

Тажриба №

Тажриба бошланган вақт, соат,дақиқа

Сўндириш тезлиги ва ҳарорати

Тажриба тугаган вақт, Соат, дақиқа

Сўндириш тезлиги, дақ.

Сўндириш ҳарорати

Оҳак тури ва нави

Сўндиришга кетган вақт, дақиқа

Талабалар лаборатория ишлари дафтарига ёзиб борилган маълумотларга асосланиб график тузадилар; графикдаги абцисса ўқи бўйича тажриба бошланган пайтдан ҳисобланаётган вақт, координата ўқи бўйича ҳароратни ифодаловчи рақамлар қўйиб чиқилади; оҳакнинг сўниш тезлиги максимум бўйича аниқланади.

Талабалар синов натижаларига, оҳакнинг сўниш тезлиги натижаларига асосланиб, оҳакнинг сўниш тезлиги ҳақида хулоса чиқарадилар: уни тез, ўртача ёки секин сўнадиган оҳаклар жумласига киритишлари лозим.

5 иш. ОҲАКНИНГ СЎНМАЙ ҚОЛГАН ҚИСМИНИ АНИҚЛАШ

Оҳакда сўнмай қолган зарралар миқдорини билиш учун ДАСТ талабига кўра қуйидаги услуб бўйича оҳак хамири тайёрланади. 10 литр сув сиғадиган цилиндр шаклидаги металл идишда 85-90⁰С ҳароратгача иситилган 3,5-4,0 литр сув қуйилади ва 1 кг оҳак солинади. Сўнгра идишдан буғ чиқа бошлагунча (оҳак қайнай бошлагунча) сув билан оҳак узлуксиз равишда қориштириб турилади. Оҳак хамири ҳосил бўлгач идишнинг қопқоғи бекитилиб 2 соат муддатда сақланади, сўнгра идишда зарур миқдорда совуқ сув қуйилиб оҳак сути ҳосил қилинади.

Изоҳ: Ўқув лаборатория машғулотлари ўтказилаётганда оҳак миқдорини 100 грамм, сувни 350-400 мл, идишни эса 1 литрлигини танлаб, яъни 10 % - га камайтириб, ишни бажариш мумкин.

Исиб юмшаган оҳак кесаклари, яъни оҳак сути 0,63 номерли турли элакда ичига резина ўрнатилган (резина учли) таёқча билан қаттиқ босмай эзилади, шу вақтни ўзида унинг устида узлуксиз оқим кўринишда сув қуйилиб туриш керак, бошқача қилиб айтганда оҳак элакда йиғилади. Элакда қолган қолдиқ 140-150⁰С ҳароратда доимий (ўзгармас) массасигача қуритилади ва тарозида тортилади. Сўнмаган оҳак зарралар (SZ) миқдори %-ларда қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:

SZ = 100, %
бу ерда m_g - элакда қолган зарраларни массаси; г; m_d - дастлабки олинган масса, г.
Олинган натижалар қуйидаги 5-жадвалга ёзилади:
5-жадвал

Тажри ба №	Сўнмаган, дастлабки оҳак массаси – md, г.	Элакдаги Қолдиқнинг массаси, - mg, г.	Сўнмай қолган кисми, - %	Оҳакни тури ва нави

Тажриба натижасига кўра оҳак тури ва нави аниқланади

6-иш. ОҲАК КУКУНИНИНГ МАЙИНЛИК ДАРАЖАСИНИ АНИҚЛАШ

Оҳак кукунининг майинлик даражасини аниқлаш учун оҳак кукунидан 50 г намуна қуритиш шкафида 105-110⁰С ҳароратда доимий (ўзгармас) массасигача қуритилади. Совутилган оҳак кукуни 02 ва 008 номерли турли элакларда солиниб 10-15 дақиқа мобайнида элакланади.

Оҳакни тўла эланганлигини билиш учун элакни остки қисми, қопқоғи олинади ва тоза силлиқ қоғозга 1 дақиқа алоҳида-алоҳида эланади. Шунда келтирилган ҳар бир элакдан ўтган оҳак кукуни миқдорининг оғирлиги 0,1 граммдан ошмаса элаш иши тугаган деб ҳисобланади, кейин қолдиқ тарозида тортилади.
Натижада элакда қолган қолдиқнинг ҳақиқий массаси чиқади ва элаш учун дастлабки олинган оҳак кукунининг массасига (50 г) нисбатан фоиз ҳисобида майинлик даражаси (MD) қуйида келтирилган формула ёрдамида ҳисобланади:
MD = 100%
бу ерда m_q – элакда қолган қолдиқни массаси, г; m_d – дастлабки олинган оҳак кукунининг массаси, г.
Тажриба натижалари 6-жадвалга ёзилади. Тажриба натижасига кўра оҳак тури ва нави аниқланади

6-жадвал

Тажриба №	Дастлаби олинган оҳак­нинг массаси, г	Элаклардаги қолдиқлар массаси, г		Элаклардаги оҳак кукунининг майинлик даражаси, %		Оҳак тури ва нави
		№ 02	№ 008	№ 02	№ 008

7-иш. ОҲАК ХАМИРИНИНГ НОРМАЛ ҚУЮҚЛИГИНИ АНИҚЛАШ

Уй иқлимидаги сувдан мензуркада 100 г ўлчаниб, чинни идишга қуйилади. Сўндирилмаган оҳакнинг майдасидан тарозида 100 г тортиб олиниб, чинни идишдаги сувга солинади. Хамир ҳосил булгунча сув билан оҳак темир қошиқ воситасида қориштирилади. Шиша пластинка утида оҳак хамиридан диаметри 7-8 см ли ва ўртасидан қалинлиги 1 см ли иккита кулча тайёрланади. Кулчалар 24 соат сақлангандан сўнг, уларнинг қандай ҳолатдалиги текшириб кўрилади. Агар дарз кетган жойлари бўлса, янгидан хамир ясаб, ундан яна кулча тайёрланади. Лекин кейинги тайёрланадиган хамирга 120 г сув қўшилади. Хамирга қўшиладиган сув миқдори кулча дарз кетмайдиган ҳолга келгунча, шу хилда ошириб борилади.

Қанча сув қўшиб тайёрлаган хамирдан ясалган кулча 24 соатдан кейин дарз кетмаса, ана шу хамир нормал қуюқликда деб ҳисобланади. Сувнинг ана шу миқдори хамир учун минимал миқдордаги сув бўлиб, хамир ҳажмининг бир меъёрда ўзгарганлигини кўрсатади. Умуман, сув миқдорининг оҳак миқдорига (100 г) нисбатан 0,9 дан 1,5 гача ўзгариши мумкин. Оҳак хамирининг нормал қуюқлигини аниқлаш тажрибасининг натижалари қуйидагича ёзилади.

Оҳакнинг номи________Синаш вақти________________

№	Кўрсатгичлар	Утказиладиган синовлар
		1	2	3	4
1	Сўндирилмаган оҳак миқдори, г ҳисобида
2	Қўшилган сув миқдори, г ҳисобида
3	Оҳак хамиридан ясалган кулчанинг ҳолати (яроқли ёки яроқсиз)
4	Сув миқдорининг оҳак миқдорига (100 г га) нисбати