Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Мирзо Улуғбек номидаги Самарқанд Давлат архитектура-қурилиш институти «Қурилиш материаллари, буюмлари ва конструкцияларини ишлаб чиқариш»

Физикавий-механикавий хоссалар битумларнинг маркалари уларнинг қаттиқлиги, юмшаш ҳарорати ва чўзилувчанлигини аниқлашга асосланган. Битумнинг қаттиқлиги унга игнанинг ботиш чуқурлигига қараб топилади. Юмшаш ҳарорати шартли номланган «ҳалқа ва шар» асбобида сувли идишга солиб аниқланади. Бунда ҳалқадаги тўлдирилган битумнинг устида металл шарча қўйилиб, сувли идишга солинади ва сув қиздирилади. Битумнинг юмшаши натижасида металл шарча ўзининг массаси таьсирида ҳалқа орасидан ўтиб пастга тушади. Анна шу ҳолатдаги сувнинг ҳарорати битумнинг юмшаш ҳарорати деб қабул қилинади. Битумнинг абсолют чўзилувчаглиги 25⁰С ҳароратли сувда дуктилометр ускунасида аниқланади.
Битумнинг маркаси ишлатиш шароитига қараб танланади. Ишлатилишига қараб битумлар томларни қоплаш ва йўл қурилишлари учун мўлжалланган турларга бўлинади. Уларга қўйилган асосий талаблар 1 жадвалда келтирилган.
Жадвал 1.
Нефтли битумларнинг физикавий-механикавий хоссалари

Маркаси	Юмшаш ҳаро-рати, паст бўл-маслиги керак.	25^0С да игна-нинг ботиш чуқурлиги, 10^-1мм	25^0С даги чўзилув-чанлик, см, паст бўлмаслиги керак
Қурилиш битумлари
БН 50/50 БН 70/30 БН 90/10	50 70 90	41-60 21-40 5-20	40 3 1
Томбоп битумлар
БНК 45/180 БНК 90/40 БНК 90/30	40-45 85-95 85-95	140-220 35-45 25-35	Чекланмаган -/- -/-

Қурилиш битумлари асфальт бетонлари ва қоришмаларида боғловчи модда сифатида ва гидроизоляцион қатламларни ҳосил қилиш учун томбоп ўрамаларда қўлланилади. Томбоп битумлардан ўрама ва сувдан ҳимоя қиладиган ашёларни тайёрлаш учун фойдаланилади. Енгил эрувчан БНК 45-180 маркали битум билан ўрамаларнинг асоси бўлган картонларни шимдирадилар, қийин эрувчан битумлар эса ўрамаларнинг юқори қатлами учун ишлатилади.

Назорат саволлари

1. Органик боғловчиларнинг таснифига тушунча беринг.

2. Нефт битумлари қандай технология асосида олинади?
3. Қатронли боғловчи моддалар.ҳақида тушунча беринг?
4. Битумнинг таркиби нималардан иборат?
5. Табиий битум – асфальт ва ҳақида нималарни биласиз?
6. Битум қандай хоссаларга эга?