Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Мирзо Улуғбек номидаги Самарқанд Давлат архитектура-қурилиш институти «Қурилиш материаллари, буюмлари ва конструкцияларини ишлаб чиқариш»

Эслатма: Жадвалдаги қийматлар портландцемент ва ўртача йирикликдаги қумдан ташкил топган бетон қоришмаси учун мўлжалланган. Агар пуацолан цемент ишлатилса, сувнинг сарфи 20 кг/м³ га ортади, шағал ўрнига чақилган тош ишлатилса ва ўртача йирикликдаги қум ўрнига майда қум ишлатилса, сувнинг сарфи 10 кг га ортади, йирик қум ишлатилса 10 кг га камаяди.
3. Цементнинг сарфи қуйидагича аниқланади:
;
Қулай жойланувчан бетон қоришмасини тайёрлаш учун йирик тўлдиргич доналарининг орасидаги Ц:Қ қоришмаси етарли бўлиши керак. Йирик тўлдиргич доналарининг орасидаги Ц:Қ қориш­маси, бир-биридан силжиш тузатмаси орқали ифодаланади ва у “” ҳарфи билан белгиланади. Бетон қоришмаси қанчалик суюқ бўлса, унинг силжиш тузатмаси шунча катта бўлади, “” қуйидаги 3-жадвалдан танлаб олинади.
3-жадвал

Цементнинг сарфий миқдори	“”тузатмаси, С/Цнисбати бўйича
	0.4	0.5	0.6	0.7	0.8
250 300 350 400	- - 1.32 1.44	- 1.3 1.33 1.46	1.26 1.36 1.44 -	1.32 1.42 - -	1.33 - - -

4. “” қийматини жадвалдан аниқлангандан сўнг қуйидаги ифода ёрдамида йирик тўлдиргич – шағал ёки чақиқ тош миқдорини ҳисобланади:
кг/м³
бунда, - шағал (чақиқ тош) нинг бўшлиғи, уни ҳисоблаш ифодаси қуйидагича:
- шағал ёки чақиқ тошнинг нисбий зичлиги г/см³;
- шағал ёки чақиқ тошнинг ҳақиқий зичлиги г/см³.
5. Ҳажми 1 м³ бўлган бетон қоришмаси учун майда тўлдиргич (қумнинг) миқдори қуйидаги ифода орқали аниқланади:
, (кг)
Бунда, Ц, Ш, С – 1 м³ бетон қоришмаси учун сарфланадиган цемент, шағал ва сув миқдори, кг;
, , - цемент, шағал ва қумнинг хақиқий зичлиги, кг/м³.
Бетон қоришмасининг ҳисобий зичлиги қуйидагича аниқ­ланади:
Қ + Ш + С + Ц, кг/м³
6. Бетоннинг чиқиш миқдорини қуйидагича аниқланади:
;
бунда , , - цемент, шағал ва қумнинг ўртача зичлиги, кг/м³.
Бетоннинг чиқиш миқдори тузатмаси одатда қуйидаги оралиқда бўлади:
= 0,550,65
Агар, шу оралиқда чиқса, бетон қоришмасининг таркиби тўғри ҳисобланган бўлади.
Агар тўлдирувчилар нам ҳолатда бўлса, у ҳолда тўлдирувчилар таркибидаги сув миқдори ҳисобга олиниб, бетон қоришма учун сарфланадиган сув, қум ва йирик тўлдирувчилар миқдорига ўзгартириш киритилади.


7. Бетон таркибидаги материалларнинг нисбий ифодасини келтириб, миқдори аниқланади.
Агар 1 м³ бетон қоришмаси учун сарфланадиган цемент миқдорини 1 деб олинса, у ҳолда нисбатлар қуйидагича бўлади:

ва деб белгиланса, унда нисбатлар ифодаси (1:Х:Y) ҳолда келиб чиқади.
Бу ифодалар орқали бетон қоришмасининг ўртача таркибини ҳисоблаш мукин, чунки бу ифодларда барча материаллар “абсолют”(мутлақ) қуруқ ҳолатда олинган.
Амалиётда бетон қоришмасининг таркибини аниқлашга тузатмалар киритилади, одатда бетон тўлдирувчилари нам ҳолатда бўлиши мумкин. Тўлдирувчилардаги табиий сув миқдори аниқланиб, бетон учун лозим сув миқдори ушбу ифода билан топилади;

бунда С' - бетон қоришмаси учун сувнинг сарфи, л;
С - аниқланган таркибдаги сув миқдорини жадвалдан топилади, л;
С_ш - йирик тўлдиргич намлиги бўйича сув миқдори, л;
С_қ - қумнинг таркибидаги намлиги бўйича сув миқдори, л;
Масалан йирик тўлдирувчи намлиги 1% ва майда тўлдирувчи намлиги 3% бўладиган бўлса, тўлдирувчилардаги сув миқдори қуйидагича аниқланади.

Бунда, агар материал нам ҳолатда бўлса, намлик ҳисобига сувнинг миқдори камаяди, шунинг учун у материал миқдори кўпроқ олинади, яъни;
ва
Шундай қилиб, ишлаб чиқариш учун бетон қоришмасининг таркиби аниқланади ва цементга нисбатан бетон таркибининг ифодаси келтириб чиқарилади, яъни;
; ;
У ҳолда бетон таркибининг цементга нисбатан ифодаси деб белгиланади.

Бетон қоришмасининг қулай жойлашувчанлиги бетон қориш­масининг қуюқлигига боғлиқ ҳолда аниқланади:

а) суюқ бетон қоришмалари учун ҳаракатчанлиги (подвижность);
б) қуюқ бетон қоришмалари учун эса қаттиқлиги (жесткость).
ГОСТ 7473-94 бўйича бетон қоришмаси қулай жойлашувчанлиги бўйича қуйидаги маркаларга бўлинади.
Таблица 1

Қулай жойлашувчанлиги бўйича маркаси	Қулай жойлашувчанлик кўрсаткичлар:
	Қаттиқлиги, с	Ҳаракатчанлиги, см
		Конус чўкиши	Конус ёйилиши
Жуда қаттиқ қоришмалар
СЖ3	> 100	—	
СЖ2	51100		
СЖ1	 50		
Қаттиқ қоришмалар
Ж4	3160		
Ж3	2130		
Ж2	1120	—	
Ж1	510		
Ҳаракатчан қоришмалар
П1	 4	1—4	—
П2	—	59	—
П3	—	1015	—
П4	—	1620	2630
П5	—	≥21	≥31

Бетон қоришмасининг ҳаракатчанлиги стандарт кесик конус ёрдамида аниқланади (1-расм).

Ҳисобланган таркиб бўйича тайёрланган бетон қоришмаси стандарт конусга бир хил баландликда 3 бўлимдан иборат қилиб солинади. Ҳар бир бўлим узунлиги 60 см, диаметри 16 мм бўлган пўлат стержен билан 25 марта уриб зичлаштирилади. Зичлаш пайтида конусни пастги темир тагликга каттиқ босиб туриш керак. Конус устида ортиб қолган қоришма кесиб ташланади ва юзаси силлиқланади.