Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номли ўзбекистон

8. Ислом назарияи.
Бу назария исломда фиқҳ фани доирасида VIII – X асрларда таркиб 
топган. Уни таърифлашда классик мусулмон ҳуқуқида ҳокимият муносабатларини тартибга 
солувчи қуръон ва Сунна қоидалари кўп эмаслигини назардан қочирмаслик муҳимдир. Бундан 
ташқари «давлат» атамасининг ўзи улар томонидан қўлланилмайди. Фақат «имомат» (дастлабки 
маъноси намозга имомлик) ва «халифалик» (ворислик) тушунчалари мавжуд. Улар кейинчалик 
мусулмон давлатини ифодалашда қўллана бошлаган. 
Давлатнинг келиб чиқиши ҳақидаги Ислом таълимоти асосида энг йирик ҳуқуқшунослардан 
бири ал-Маварди (974-1058) қарашлари ётади. У давлатга динни ҳимоя қилиш ва дунёвий ишларга 
раҳбарлик бўйича Пайғамбар (С.А.В.) вазифаларини бажаришда ворис деб қарайди
6
. 
 
3-§. Давлатнинг белгилари ва ҳуқуқий давлат 
Давлат жамиятнинг сиёсий тизимига кирувчи бошқа ташкилотлардан бир қатор ўзига хос 
белгалари билан фарқ қилади. Давлатнинг белгалари тўғрисидаги масала ҳамиша ҳуқуқшунослар 
эътиборини тортиб келган ва бу ҳақда уларнинг турли талқинлари мавжуд. 
Ф.Энгельс ўзининг «Оила, хусусий мулк ва давлатнинг келиб чиқиши» деган асарида 
давлатнинг асосий белгилари сифатида аҳолининг ҳудудий бўлиниши, оммавий ҳокимият ҳамда 
солиқлар тизимининг ташкил этилишини кўрсатиб ўтганди. Г.Ф.Шершеневич ҳам шунга ўхшаш уч 
белги: «а) одамларнинг бирлашуви; б) улар устидан ҳукмронлик қилувчи ҳокимият; в) шу 
ҳокимият таъсир доирасидаги ҳудуд...»
7
ни санаб ўтади. 
Ҳозирги вақтда давлатнинг умумий эътироф этилган қуйидаги 
асосий белгилари
ни 
кўрсатиш мумкин: 

давлат ўз давлат чегаралари доирасида фуқаролик белгиси бўйича бирлашган бутун 
жамиятнинг, бутун аҳолининг ягона вакили сифатида майдонга чиқади; 

давлат - суверен ҳокимиятнинг ягона соҳибидир; 

давлат юридик кучга эга бўлган ва ҳуқуқ нормаларини акс эттирган қонунлар ва уларга 
асосланиб чиқариладиган ҳужжатларни қабул қилади; 

давлат ўз вазифалари ва функцияларини бажариш учун зарур бўлган давлат органлари 
ҳамда тегишли моддий воситалар тизимидан иборат мураккаб механизм (маҳкама)дир; 

давлат - қонунийлик ва ҳуқуқ-тартибот посбони бўлишга махсус даъват этилган ҳуқуқни 
муҳофаза қилиш (жазолаш) органлари (суд, прокуратура, милиция, полиция ва ҳоказо)га эга бўлган 
ягона ташкилот; 

фақат давлатгина ўз мудофааси, суверенитети, ҳудудий яхлитлиги ва хавфсизлигини 
таъминловчи қуролли кучлар ҳамда хавфсизлик органларига эга бўла олади. 
Юқорида кўрсатиб ўтилган биргалиқда олинган давлат белгиларининг жами жамият сиёсий 
тизимида давлатнинг алоҳида ўрни ва етакчи ролини тўла изоҳлайди. Албатта, бунда, ҳар бир 
тарихий даврда, турлича ижтимоий-иқтисодий шароитларда давлатнинг бу белгалари ҳам ички 
мазмуни, ҳам ташқи кўриниши билан фарқ қилишини ҳисобга олиш зарур. 
Ҳозирги шароитларда демократия ва эркинликларни, барқарорлик, тинч-тотувликни, 
республика халқлари ҳамжиҳатлиги ва ҳамкорлигани қарор топтиришда, ислоҳотлар ва уларни 
амалга оширишдаги ташаббускорликда, маданияти юксак ривож топган жамиятга ўтишда 
Ўзбекистон давлати етакчи роль ўйнамокда. 
Ушбу мақсадларни ҳаётга муваффақиятли татбиқ этиш давлатни мустаҳкамлаш вазифаларини 
бажариш, Ўзбекистонда давлат ҳокимияти барча бўғинларининг самарали ишлашини таъминлаш 
билан чамбарчас боғлиқ. 
6
Саидов А.Х. Основы мусулманского права. Т., Академия МВД. 1994. 52-б. 
7
Шершеневич Г.Ф. Общая теория права. М. 1995., 172-б. 

---

6 
Ҳуқуқий давлат — ҳуқуқнинг ҳукмронлиги, қонуннинг устунлиги, барчанинг қонун ва 
мустақил суд олдида тенглиги таъминланадиган, инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари 
кафолатланадиган, ҳокимият ваколатларнинг бўлиниши принципи асосида ташкил этилган 
демократик давлат. 
Ҳуқуқий давлатнинг асосий белгиларига қуйидагилар киради: 
1.