Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий

Меъѐрий кўрсаткичлар
: а) Эркакларда: 4,5-6,5 ×10
12
/л; б) Аѐлларда: 
4,4-6,0 ×10
12
/л. 
 
 
15-ЛАБОРАТОРИЯ ИШИ. Қон айланиш тизимининг 
морфофункционал хусусиятлари. Қон томирлари деворининг 
тузилиши. Артериал босим ва пульсни аниқлаш 
 
Юрак маромда ишлаши туфайли қонни қон томирлар бўйича узлуксиз 
ҳаракатлантириб туради. Бундай ҳаракат натижасида қон қуйидаги функция-
ларни бажаради: 1) кислород ва карбонат ангидрид гази, озиқ моддалар ва 
модда алмашинуви маҳсулотларини ташийди, 2) ички секреция 
гормонларини ташийди. 
Қон томирлар тизими юрак, артериялалар, веналар ва капиллярляр 
сингари мураккаб тузилмалардан ташкил топган. Томирлар тизими 
организмда бошқа аъзолар каби муҳим вазифани бажаради. Томирлар 
ичидаги қон ва лимфа, ҳужайра ва тўқималарнинг ҳаѐти учун зарур бўлган 
моддаларни етказиб беради ва шу билан бирга уларнинг таркибидаги 
организмга керак эмас моддаларни маълум аъзоларга (буйракларга) олиб 
боради. Демак, томирлар тизими қон томирлар тизими, лимфа тизими ва 
ҳўшимча тузилмалардан ташкил топган. 

---

95 
Юрак қон тизимининг марказий аъзоси бўлиб, асаб-гормонлар 
бошқарувининг таъсирида доимо бир маромда қисқариб-кенгайиб, орга-
низмдаги қон суюқлигини ҳар қил катталикдаги қон томирлар ѐрдамида 
ҳўжайраларга ва тўқималарга озиқ моддаларни олиб боради ва бошқа турли 
қон томирлар орқали юракка қайтиб келади. Шу сабабдан барча қон 
томирлар икки турга бўлинади: 1) юракдан чиқиб, бутун гавдага 
тарқаладиган барча қон томирларига (ичидаги оқаѐтган қоннинг 
қандайлигидан қатъий назар) артерия қон томирлари деб аталади; 2) 
ҳужайралардан ва тўқималардан юракка қон олиб келадиган томирларни эса 
веноз қон томирлари
 
деб аталади. Булардан ташқари, учинчи, яъни юрак қон 
айланиш доираси мавжуд, бу доира артерия ва вена қон томирларидан 
тузилган. Юрак деворининг веналари тўғридан-тўғри юракнинг ўнг 
бўлмасига қуйилади. 
Қон ўзининг организмдаги ҳаракатида мураккаб йўлни - кичик ва катта 
қон айланиш доираларини босиб ўтади. Кичик қон айланиш доираси 
юракнинг ўнг қоринчасидан бошланади (68-расм). 
Бу ердан вена қони ўнг ва чапга тармоқланадиган ўпка артериялари 
бўйлаб ўпкага киради. Ўпка артериялари капиллярларга тармоқланади. Бу 
капилярлар ўпка альвеолаларини ўраб олиб, бу ерда вена қони СО
2
дан озод
бўлади ва кислородга тўйинади. Сўнгра кислородга тўйинган (артериал) қон 
4та ўпка веналари орқали чап бўлмага тушади, шу жойда кичик қон 
аайланиш доираси артерияларида вена қони, веналарида эса артериал қон 
оқади. 
Катта қон айланиш доираси қонни аортага ҳайдайдиган юракнинг чап 
қоринчасидан бошланади. 
Шотомирдан артериал қон артерия, артериола ва капиллярлар орқали 
ўтиб, гавданинг ҳамма аъзолари бўйлаб оқади. Капиллярлар девори орқали 
қон билан тўқималар ўртасида моддалар алмашинуви содир бўлади. 
Капиллярлар бир-бирига қўшилиб венулалар ҳосил қилади. Бу майда 
веналардан бирмунча йирик веналар ҳосил бўлади. Улар бирлашиб иккита 
йирик вена (юқори ва пастки кавак вена) юзага келади. Катта қон айланиш 
доираси артерияларида артериал қон веналарида эса вена қони оқади. Катта 
қон айланиш доирасидан иккита юрак артерияларидан, тож томирлар қон 
айланиш доираси бошланади, уни мустақил қон айланишининг учунчи 
доираси қилиб ажратилади. қон айланишининг бу доираси юрак мушагини 
кислород ва озиқли моддалар билан таъминлайди. Тож томирлар қон 
айланиш доираси аортанинг бош қисмидан бошланади ва ўнг бўлмада юқори 
ва пастки кавак веналар орасида-веноз тешик билан тугалланади. 

---

96