Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

 
 
 
Капсула.
Бактерияларнинг кўплари капсула билан ўралган. Улар 
шилимшиқ моддадан иборат бўлиб, микро- ва макрокапсуладан иборат 
бўлади. Макрокапсуланинг қалинлиги 0.2 мкм, микрокапсуланики эса - 0.2 
мкмдан кичик (16 - расм). 
Макро - ва микрокапсула
нинг ички томонида 
шиллиқ қават
ва 
уни ички томонида эса 
эрувчан шиллиқ қават
бўлади. 
Кимёвий тузилиши.
Капсула гетерополисахарид бўлиб, унинг таркиби 
90% сувдан иборат, полисахарид, полипептид, липид (туберкуллёз 
бактерияларда) бирикмаларидан ташкил топган. Капсулали бактериялар 
капсуласиз бактерия яшай олмайдиган муҳитларда ҳам яшай олиши мумкин. 
Хивчинлар.
Бактериялар икки ҳил ҳаракатланади. Сирпаниб 
ҳаракатланувчи 
бактерияларнинг 
(миксобактериялар, 
олтингугурт 
бактериялари) танасининг тўлқинсимон қисқариши натижасида ҳужайра 
шакли даврий ўзгариб туради, натижада бактериянинг маълум турдаги 
ҳаракати содир бўлади. Сузиб ҳаракатланиш хивчинлари ёрдамида амалга 
ошади. Масалан, спириллалар ва коккиларнинг баъзиларида бундай 
ҳаракатланишни кузатиш мумкин. 

---

31 
16-расм. Бактерия капсулалари 
Бактериялар хивчинларининг сони ва жойлашишига қараб қуйидаги 
гуруҳларга бўлинади: 
Монотрихлар
- бактерия ҳужайрасининг бир учида битта хивчин 
бўлади; 
Лофотрих
- ҳужайранинг бир учида бир тўп хивчини бўлади; 
Амфитрих
- ҳужайранинг икки учида икки тўп хивчин бўлади; 
Перитрих 
- ҳужайранинг ҳамма томони хивчин билан қопланган 
бўлади (17-расм). 
17 - расм
. 
Хивчинларнинг жойланиш 
типлари;
1- монотрих; 2- лофотрих; 3- перитрих;
4 - амфитрих. 
18 - расм
. 
Хивчиннинг тузилиши: 
1 - ҳужайра пўсти; 2 - цитоплазматик 
мембрана; 3 - хивчинларнинг мембранаси; 
4 - хивинларнинг дискаси; 5 - блефаропласт
 
Хивчинларнинг сони ҳам ҳар хил. Спириллаларда 5 - 30 тагача, 
вибрионларда 1, 2 та ёки 3 та хивчин бўлиб, улар ҳужайра қутбларида 
жойлашади. Баъзи таёқчасимон бактериялар - Proteus vulgaris, Clostridium 

---

32 
tetani кабиларда 50 - 100 гача хивчин бўлади. Хивчинларнинг эни 10 - 20 нм, 
узунлиги 3 - 15 мкм. Хивчинлар узунлиги бактерия культурасининг табиати, 
озиқа ёки ташқи муҳит таъсирига қараб ҳар хил бўлади. Хивчин кимёвий 
жихатидан оқсил модда - 
флагеллиндан 
тузилган. Хивчин бактерия ҳаётида 
катта рол ўйнайди. Бактерияларни баъзи бир озиқа мухитларида хивчинсиз 
қилиб ҳам ўстириш мумкин. Ўсиш фазасига қараб, бактерияларнинг 
хивчинли ва хивчинсиз даврлари бўлади. Бактерия хивчинини йўқотса ҳам 
яшайверади. Хивчин