Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети биология-тупроқшунослик факуьтети

Тупроқнинг ғоваклиги
Тупроқ хосил бўлиш жараёнида бушлиқларнинг умумий хажми йиғиндисига тупроқ говаклиги дейилади. Тупроқнинг роваклиги унинг солиштирма массаси (СМ) билан хажм массаси (ҲМ) га боғлиқ. Уларнинг узгариши билан ғоваклик хам ўзгариб боради. Агарда тупроқ қатламларининг солиштирма массаси ва хажм массаси маълум бўлса, қуйдаги формула ёрдамида унинг умумий ғоваклигини ҳисоблаб чикиши мумкин, (ҲМ)
_{ },бунда
Рум —тупроқнинг умумий ғоваклиги, % ҳисобида.
Тупроқнинг ғоваклиги унинг мухим хусусиятларидан биридир. Ғовакларнинг мавжудлиги аэрация (хаво алмашиниши) ва сув ҳаракатр!га ижобий таъсир этади.
Тупроқнинг ғоваклиги унинг структурали холатига механик элементлар хамда уларнинг тупроқ қатламларида жойлашиш таркибига (квадрат, румбик, октаэдр ва х.к.) қараб ўзгариб боради. Структурали бўлакчаларни кубсимон холатда жойлаштирилганда улар ғовак жойлашган бўлиб, назарий хисоб китобларга қараганда бўлакчалар орасидаги ғоваклик умумий системани 47,6% ни ташкил этади. Булакчалар гексогональ шаклида жойлашгани эса ҳово билан банд бўлган ғоваклик 26% бўлади. Ҳулоса қилиб айтганда, тупроқда қанчалик бўлакчалар кўп бўлса, улар шунчалик ғовак жойлашади ва аксинча, структурасиз тупроқларда эса механик элементлар, қандай итаклда жойлашишига қарамай улар зич бўлади ва натижада умумий говаклик кескин пасаяди. Одатда, чириндига бой, структурали тупроқлар энг катта ғоваюхикка эга бўлади. Бундай тупроқларнинг устки қатламида умумий ғоваклик 60 - 70% ни ташкил этиши мумкин. Бу, биринчидан, тупроқда катта ровакликлар, хар хил хашарот ва хайвонларнинг инлари, илдизлар қолдирган бўшлиқлар хисобига бўлади. Ғоваклик пастки қатламларда пасайиб боради.
Тупрок ровакларининг шакли ва диаметри хар хил бўлиши мумкин. Тупроқ заррачалари ва бўлаклари ўртасидаги тешикларнинг катта—кичиклиги, шакл ва сонига қараб қуйдагича бўлинади:
майда говак тупроқлар, ковакларининг диаметри 1 мм дан кичикроқ бўлади (лесслар);
ковак тупроцлар, ковакларининг диаметри 1 — 3 мм гача (бўз тупроқлар, структурали бўлаклардаги коваклар);
рилвирак тупроқларда диаметри 3 мм дан 5 мм гача бўлган коваклар учрайди;
тешик тупроқлар бундай тупроқлардаги бўшлиқларнинг диаметри 5 мм дан 10 мм гача бўлади;
серкавак тупроқлар, бундай тупроқдаги бўшлиқлар диаметри 5 мм дан 10 мм гача бўлади;
найсимон ковак тупроқлар, бупдай тупроқларда ер қазувчи йирик жониворларнинг инлари бўлади.
Агарда тупроқ юзасида ёриқлар мавжуд бўлса, улар катта — кичиклигига қараб қуйдагиларга бўлинади;
дарз кетган тупроқлар, бундай гупроқлардаги ёриқларнинг эни 3 мм дан 10 мм гача бўлади;
ёриқ (тирқишли) тупроқлар, бундай чупроқдаги ёрикларнинг эни 10 мм дан ортиқ бўлади.
Шундай қилиб, тупроқнинг коваклиги мухим морфологик белги бўлиб хизмат қилади. У тупроқда яшаётган бутун тирик мавжудотни ҳаво, озиқ —овқат ва сув билан таъминлайди. Кейинги йилларда тупроқ ғоваклигини ўрганиш мақсадида такомиллашган махсус микроскоплар ишлатилмоқда ва ғовакликни табақалашга киришилди.