Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети биология-тупроқшунослик факуьтети

Тупроқдаги тошчаларнинг миқдорига қараб Н.А.Качинский таснифи

Тошчалар (> 3 мм) миқдори, % хисо бида < 0,5 0,5-5,0 5-10,0 >10

Тошлилик даражаси Тошсиз Кам Ўртача Сертош

Тошлилик типи Бу тупроқ таркибида тошчаларнинг хо латига қараб, хар чанг тошлар ва бошқалар бўлиши мумкин.

Чет мамлакатларда. ҳам тупроқлар уларнинг механик таркибига кўра таснифлар МҲД даги каби табақалашмаган. Кейинги йилларда хорижий мамлакатларда МҲД авторларининг таснифи ёки шунга ўхшашлари қабул қилинмоқда.

4- МАЪРУЗА. Тупроқнинг умумий физик хоссалари тўғрисида тушунча.

Тупроқни бахолашда ҳамда уни генетик хусусиятларини кўрсатитда муҳим ўрин тугган каттиқ фазанинг солиштирма ва хажм массаси ҳамда говаклиги кенг баён этилади.

Табиий шароитларда тупрок, заррачаларининг бирикмаси — агрегатлардан иборат бўлади, Шунинг учун хам, биз айрим соф мехатгак заррачаларнинг хамда агрегатлардан ташкил топган тупроқ массасини (оғирлиги) фарк қилишимиз керак.
Тупроқ қаттиқ фазасининг солиштирма массаси. Тупрок қаттик фазасининг солиштирма массаси деб, грамм ҳажмидаги соф массанинг худди шу хажмдаги 40С да олинган сувнинг соф оғирлигига бўлган нисбатита айтилади. Унинг ўлчов бирлиги г/см Тупроқнинг каттиқ фазаси бирламчи ва иккиламчи минераллар ҳамда органик, органоминерал моддалардан ташкил топганлиги учун унинг солиштирма массаси ундаги тури ва миқдорига борлиқ.
Тупрок; таркибида хар хил минералларнинг турли даражада нураган бўлакчалари бўлади. Уларнинг солиштирма массаси ҳам ҳар хил. Буни куйдаги магьлумотлардан кўрса бўлади:
Тупроқ таркибида бирорта минералнинг кўп ёки оз бўлишига қараб, унинг солиштирма массаси ўзгариб боради. Масалан, чириндига бой тупроқларнинг солиштирма массаси кичик бўлса (1,8 — 2,2 г/см3), чириндиси оз минерал Тупроқларда эса солиштирма масса бирмунча юқори (2,60 — 2,30 г/см3) бўлади.
Тупроқнинг солиштирма массаси кам ўзгарувчан кўрсаткич. Унинг ўзгариши тупроқда нураш жараёни билан боғлиқ. Кейинги йилларда олиб бориладиган текпшришлар шуни кўрсатдики, сурункали сурориладиган ерларда бирламчи мииералларни парчаланиши натижасида иккиламчи оғир (соз) минераллар пайдо бўлиб, тупрокнинг массаси ортиб
(Л.Турсунов,1981) Автор бундай маълумотларни Амударёнинг қуйи оқими тупроқларини урганиши натижасида тўплади. Уларда бир оз миқдорда магнетит, лимонит, гематит ва бошқа шунга ўхшаш огир минералларнинг шакилланиши қадимдан суғориладиган ўтлоки аллювиал тупроқларнинг солиштирма массасининг ортишига ортиб келмоқда.
Тупроқнинг солиштирма массаси фақатгина лаборатория шароитида маҳсус шиша асбобчаларда (пикнометр) урганилади.
Солиштирма масса кўрсаткичи тупрокларнинг минералогик таркибини аниклашда хамда тупроқ ғоваклигини хисоблашда қўлланилади.
Тупроқнинг хажм массаси. Тупроқнинг хажм массаси табииий ҳолатдаги бир куб см. қуруқ тупроқнинг (ҳавоси билан) грамм ҳисобидаги массасини шу ҳажмдаги —40С да олинган сув оғирлигига бўлган нисбатига айтилади ва гҒсмЗ билан ифодаланади.
Тупроқнинг ҳажм массаси жуда ўзгарувчан бўлиб, асосан, агрегатларнинг зичлашиш даражасига боғлиқ бўлади. Устки хайдалма қатлам, одатда кичик ҳажм массасига (1,1 — 1,3 г/см3) эга, чунки бу қатламда агрегатлар ровак жойлашган бўлади. Қуйи қатламда агрегатлар миқдори камайиб борганлиги хамда агрегат ва заррачаларнинг зич жойлашганлиги туфайли бўшлиқлар миқдори камайиб боради, натижада ҳажм массаси ортади (1,5 — 1,7 г/см3). Структурали тупроқларнинг юқори қатламлари кичик хажм массага эга бўлиб, у бутун вегетация давомида ўзгармай туриши мумкин.
Ўзбекистон тупроқларида агрегатларнинг камлиги хамда уларнинг сувга чидамсизлиги ҳажм массасини вегетация давомида жуда ўзгариб туришини олиб келади. Суғориш сувлари агрегатларни бузади ва уларни янада зичлашишига сабаб бўлади. Янги сурориладиган ерлар аста —секин зичлашиб тупроқ қовушмасининг зичлиги жиҳатидан ўртача ўринда туради. Турли типдаги суғориладиган тупроклар к,овушмасини зичлиги жиҳатидан бир бирига яқин туради шундай бўлса ҳам, саҳро зонасидаги ва гидроморф шароитидаги тупроқлар айниқса кучли зичлашган бўлади. Умуман, қуйи қатламлардаги тупроқнинг ҳажм массаси устки қатлам тупроқнинг ҳажм массасига нисбатан каттароқ бўлади. Энг катта ҳажм масса ҳайдалма қават тагидаги қатламдир.
С.Н.Рижов ҳайдалма қатлам тагидаги зичлашган қатлам, я),ни плуг товони суғориш вақтида билган суъний ва қисман ишлаш қуролларининг тупрок, сруктурасинииг бузиши ва тупроқни зичлаштириши вужудга келади, деган фикр баён қилди. Шунинг учун хам қадимдан сўғориладиган тупрокларнинг хайдалма ости қатламлари бир мунча катта хажм масгага эга. (1,60—1,80 г/см3 ни ташкил этиши мумкин). Тупроқнинг бу даражада зичлашишига кўп йиллик сурориш хамда ҳайдов асбобларининг босими сабаб бўлади, Ҳозирги вақтда тупроқ қанчалик чукур хайда.\са, хайдалма қават тагидаги қатлам зичланишини шунчалик камайганлиги аниқланди. Бу қатламнинг зарари адабиётларда етарли даражада кенг ёритилган ва деҳқонлар ҳам уни яхши биладилар. Суғорилмайдиган ерларда плуг товони бўлмайди, Шўрхок тупроқларнинг ҳажм массаси бошқа тупроқларникига нисбатан анча камдир. Суғориладиган тупроқларнинг хаммаси сугорилмайдиган тупрокларга ёки қўриқ ерларнинг тупрокларга иисбатан зичроқ қовушмали ва камроқ тешикли бўлади.