Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий

 
Хатти-ҳаракат ва имо-ишоралар
Мулоқот жараѐнида инсон хатти-ҳаракатлари ва имо-ишораларининг 
―луғати‖ анча кенг бўлиб, улар ҳам жуда кўп ахборотни узатиши мумкин. 
Амалиѐт шуни кўрсатадики, ўз ҳисларини намойиш этмоқчи бўлган одамлар 
ҳаракат ва имо-ишораларга мурожаат этадилар. Уларни тушуниш мулоқот 
пайтида одамларга тўғри баҳо бериш ҳамда вазиятга мувофиқ сўз ишлатиш 
ва ҳаракат қилиш имкониятини оширади. Мулоқот жараѐнида қуйидаги 
ҳаракатлар тез-тез қўлланилади: 
1) баҳолаш ҳаракатлари (киши олинган ахборотни баҳолаяпти, 
тушунишга ҳаракат қилаяпти, (даҳанини силаб қўйиш; кўрсаткич бармоғини 
юзига қўйиб туриш, ўрнидан туриш ва юриш ва ҳ.к.); 
2) ўзига ишончни билдирувчи ҳаракатлар (бармоқларни гумбаз шаклида 

---

109 
боғлаш: ўриндиқда чайқалиб ўтириш; қўлларини орқага олиш, кафтларини 
бир-бирига ишқалаш ва ҳ.к.); 
3) асабийлашиш ва ўзига ишонмасликни билдирувчи ҳаракатлар (қўл 
бармоқларини тугун қилиб тутиш, кафтини чимчилаб-чимчилаб қўйиш, 
бармоқлар билан столни тақиллатиб туриш, қўлларни мушт қилиб сиқиб-
сиқиб қўйиш ва ҳ.к.); 
4) инкорни билдирувчи ҳаракатлар (гавдани орқага ташлаб ўтириш, 
буруннинг учини силаб-силаб қўйиш, қўлларни кўкрак қисмида 
чирмаштириб туриш, мийиғида кулиб туриш ва ҳ.к.); 
5) хайрихоҳликни билдирувчи ҳаракатлар (кафтини кўксига қўйиш, 
суҳбатдошга қўлини текизиб қўйиш ва ҳ.к.); 
6) устунликни намойиш этувчи ҳаракатлар (бошмалдоқни кўрсатиш, 
намойиш этиш билан боғлиқ ҳаракатлар, қўлни кескин силтаб-силтаб қўйиш 
ва ҳ.к.); 
7) носамимийликни ифодаловчи ҳаракатлар (оғизни тўсишга қаратилган 
ҳаракатлар ѐки бунинг яширинроқ шакли бўлган бурунга қўл текизиб қўйиш, 
назарни олиб қочиш, гавдани суҳбатдошдан четга буриш, кўзларнинг 
олазарак бўлиши ва ҳ.к.) 
Аммо киши (суҳбатдош) хатти-ҳаракатларини баҳолашда ва ўз хатти-
ҳаракатларини бошқаришда айрим истиснолар ҳам мавжуд. Жумладан, 
кафтларни бир-бирига ишқалаш ғалаба тараддудини билдиради, бироқ айрим 
ҳолларда бу ҳаракат сиз билан мулоқотда бўлган одамни ҳушѐр торттириши, 
шубҳага боришига сабабчи бўлиши мумкин (масалан, раҳбар олдидаги 
бундай ҳаракат одобсизлик сифатида қабул қилиниши ѐки ходим ўз 
раҳбарининг бундай ҳаракатини ―ҳап сеними‖, ―тақдиринг менинг қўлимда‖, 
―бир кўрсатиб қўяй‖ деган маънода англаши мумкин). Қўлларни минора 
қилиб жуфтлаш ўзига ишончдан далолат беради. Бунда бош орқага 
ташланиб, даҳан олдинга чиқарилса, субординацияни билдириш ҳаракатини 
англатади. Лекин муайян вазиятларда бундай ҳаракат манманлик, ўзидан ўта 
мамнунлик деб тушинилиши мумкин. 
Нутқнинг оҳанги бўлгани каби, тана ―тили‖нинг ҳам оҳанги мавжуд ва 
унга қараб маъноси турланиши, ўзгариши мумкин. Мумтоз шеъриятимиздаги 
бир байтни ѐдга олиш ўринли бўлади. Ошиқ севгилисига мурожаат этади. 
―Деди: қўяй оѐғинг тупроғиға бош, Дедим: қўй‖. Бунда ѐр қандай оҳангда 
айтганига қараб, ―қўй‖ сўзи ―керак эмас‖ ѐки ―бошингни эг‖ маъносини 
беради. Шунга ўхшаш, масалан, кифти пастга қараган ҳолда қўлни эгиш, 
букиш суҳбатдошни менсимаслик, назар-писанд қилмаслик маъносини 
беради, аммо вазиятга қараб ҳамда мазкур ҳаракат унга ―оҳанг‖ берувчи бош-
қа ҳаракатлар билан уйғунлашганда диққат қилишга даъват, айтилган 
фикрга аниқлик киритиш, шошмасликка чақириш, жирканиш каби баъзан 
мутлақо бир-бирига зид маъноларни англатиши мумкин.
Мулоқотга киришган одамларнинг хатти-ҳаракатлари, ―тана тили‖ 
ҳақида гап борганда, нотиқ унинг яна бир хусусиятини билмоғи керак. Инсон 

---

110 
ўз ҳис-туйғуларини муайян ҳаракатлар (белги-ишоралар) орқали билдиради. 
Аммо ҳис-туйғу билан уни ифодаловчи ҳаракат-белги ўртасида тескари 
алоқа ҳам мавжуд. Яъни киши бундай ҳаракатларни қилиш имкониятидан 
маҳрум этилса, унинг руҳий ҳолатида ҳам ўзгариш содир бўлади. Бошқа 
сўзлар билан айтганда, нафақат ҳаракат инсон руҳий ҳолатининг натижаси 
сифатида намоѐн бўлади, балки руҳий ҳолат ҳам ҳаракатнинг натижаси 
ўлароқ шаклланиши мумкин. Бу борада масалан, шундай тавсияни бериш 
мумкин: баҳс, суҳбат ѐки музокара олиб борилаѐтган пайтда суҳбатдошни 
сизга салбий мунобат белгиси бўлган бир-бирига чирмашган бармоқларини 
ѐзиш ва кафтларини очишга мажбур қилиш керак. Бунинг учун, айтайлик, 
унга чой узатиш, қўлларига бирон нарсани тутқазиш мумкин. Яна бир мисол: 
Маълумки, кўксида чирмашган қўллар ўзига хос ҳимояланиш ҳаракатини 
ифодалайди. Агар тингловчи (суҳбатдош) қўлларини ана шундай тутган 
бўлса, у ѐ асабийлашаяпти, ѐ хавф сезаяпти ѐки гапираѐтган одамга нисбатан 
унда салбий муносабат шаклланган. Қандай бўлмасин, бундай ҳолатда одам 
тинглаѐтган ахборотнинг нисбатан кам қисмини ўзлаштиради. Бу борада 
мутахассислар ўтказган қизиқарли тажриба натижалари диққатга сазовор. 
Тажриба жараѐнида талабаларга аввал муайян ҳажмдаги матнни қўлларини 
кўкрагида жипслаштирган ҳолда тинглашни, сўнг эса матнда бўлган ва 
хотираларида қолган сўзларни ѐзиб чиқишни сўрашган. Ундан кейин худди 
шундай ҳажмдаги бошқа матнни уларга ўқиб беришган. Бироқ бунда 
талабалар қўлларини эркин пастга туширган ҳолда ўтиришган. Иккинчи 
матндаги ѐдда қолган сўзларни ѐзишганда, улар 38% га кўпроқ чиққан. 
Шунинг учун нотиқ тингловчиларни унинг салбий муносабатидан далолат 
берувчи хатти-ҳаракат ва ҳолатларидан иложи борича ҳоли этиши керак. 
Бунинг учун, масалан, улардан қўлларини эркин столга қўйиш, танани бироз 
олдинга энгаштиришни сўраш, ўртага савол ташлаш мумкин. Хуллас, нотиқ 
(қисман бўлса ҳам) мақсадга эришиш, ўз фикрларини тингловчиларга 
етказиш, уларни ҳамфикр қилиш учун аудиторияни салбий муносабат 
аломатларидан халос этиб, илиқ, самимий муҳитни шакллантиришга ҳаракат 
қилиши керак. 
Ахлоқийлик кишилар жисмоний ва руҳий тўлақонлигининг муҳим 
субъектив омили ҳисобланади. Жамоа фаолиятининг натижаси фақат 
раҳбарнинг ахлоқий сифатларигагина эмас, балки айрим шахснинг ва 
умумий жамоанинг ахлоқий соғломлигига ҳам боғлиқ. 
Демак шахснинг ахлоқий сифатларига қуйидагилар киради: 
- ахлоқий ҳис–туйғулар, булар ҳайратланиш, ғурур, шуҳратпарастлик ва 
нафратланиш каби субъектив кечинмаларда ифода топади.
- ҳулқий нуқтаи назардан, шахснинг ахлоқий тутган йўли, унинг дид-
фаросати ва яшашдан мақсади йўналиши билан белгиланади, виждон ва 
бурч уларнинг асоси ҳисобланади. 
- ахлоқий одатлар 
- ўзини тута билиш хулқ-атвор қоидалари 

---

111 
Юқорида келтирилган жиҳатларни билиш раҳбарга иқтисодий ва 
ижтимоий қимматга эга бўлган шахсий таркиб ахлоқий соғлом 
мониторингини ўтказишга имкон беради. 
Кишилар жамоасини ахлоқан соғлом жамоага айлантириш раҳбарнинг 
муҳим бошқарув мақсади ҳисобланади. Бунда раҳбар ва қўл остидагилар бир 
– бирлари билан келишиб ишлайдилар. 
Жамоа ахлоқий соғлом муҳитининг асосий кўрсаткичлари қуйидагилар 
ҳисобланади: 
- жамоа 
аъзоларининг ахлоқий қадриятларининг умуминсоний 
қадриятларга мос келиши. Кишилар ўз меҳнат фаолиятининг фақат 
иқтисодий моҳияти ва технологик заруратинигина тушуниб қолмай, балки 
умуминсоний ҳиссиѐтлар, кайфият ва эътиқодлар мезонига мувофиқ 
маънавий эҳтиѐжларни ҳам ҳис этмоқлари лозим; 
- ўз зиммасидаги вазифани бажариш учун ходимларнинг ўз ишига 
масъулият билан ѐндашиши. Раҳбар берган топшириқни ҳар бир ходим ўз 
зиммасига олиши ва масъулият ҳис этиши муҳимдир. 
- онгли меҳнат интизоми. Хизмат вазифасининг қатъи тақсимланиши 
ва аниқ бажарилишига, ҳар бир ходим жамоанинг иқтисодий манфаатини 
яхши англашига асосланади. 
- хизмат бўйича муносабатнинг маънавий қониқтирувчанлиги. Жамоа 
аъзолари ўртасидаги расмий ва норасмий муносабатларга асосланади. 
Раҳбар қанчалик ахлоқий соғлом меҳнат жамоасини тузишга муваффақ 
бўлса, жамоанинг фаолияти натижаси шунчалик яхши бўлади. Бундай жамоа 
тузиш мураккаб бошқарув муаммоси ҳисобланади. Уни самарали ҳал этиш 
учун ходимларни ахлоқий жиҳатдан ўрганиб чиқиш заруратини туғилади.
Зарарли одатларга мойил, хизмат мавқеидан қаноатланмайдиган, 
иродасиз, ахлоқсиз, субутсиз, ижтимоий ҳасадга мойил инсонлар билан
хайрлашиш лозим бўлади. 
Ходимларнинг маънавий юксаклиги замонавий раҳбар бошқарув 
фаолиятининг муҳим сифат кўрсаткичи ҳисобланади. Бунга эришиш учун 
бошқарув одоби – ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва бошқаришнинг барча 
иштирокчилари хулқ–атвори тамойиллари ва меъѐрлари яратилган. Жамоа 
фаолиятининг натижаси раҳбарнинг сифатларигагина боғлиқ эмас, балки ҳар 
бир шахс ва умумжамоа ахлоқий соғломлигига ҳам боғлиқ. Ўз жамоасини 
ахлоқий соғлом жамоага айлантириш раҳбарнинг муҳим бошқарув мақсади 
ҳисобланади.