Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий

«суҳбатдошлар» ҳеч кимнинг қадр

қиммати билан қизиқмайдилар. Зеро 
бировнинг қусурларини кўрсатишнинг фойдасидан кўра зарари кўпроқ. 
Бошқаларнинг айбини кўрсатиш эвазига ўзини «минбарга» олиб чиқувчилар 
нафақат одобсиз, балки ахлоқсиз ҳам саналадилар. Ҳақиқий инсонлар 
жамоатда бошқалар айбини айтишдан ўзларини тия биладилар. Суҳбат 
қизиқарли бўлмоғи лозим. Турли пишириқлар пишириш ѐки футбол 
ўйинидаги усуллар ҳақидаги мавзулар узоққа чўзилмайди. Тор доирадаги 
бундай мавзулар ҳақида гапириш ва ўргатиш даврадагиларни чарчатиб 
қўйиши мумкин. Шунчаки гапдонлик учун керак-керакмас беҳуда гапларни 
гапиришдан ҳеч ким лаззатланмайди. Агар тингловчилар сизни 
сўзларингизга нисбатан диққатсиз бўла бошласалар, суҳбатни тўхтатинг; 
сўзларингиз қизиқарли эканлигига амин бўлсангизгина суҳбатлашинг. Фақат 
тингловчилик қилиш ҳам одамларни зериктиради, баъзида сиз ҳам бирон-бир 
фикр бериш орқали ўз муносабатингизни билдириб турганингиз маъқул. 
Гуруҳ бўлиб жамоадан чиқиб кетманг. Агар шундай истагингиз бўлса,
уйингизга ўзингиз истаган одамларни таклиф қилишингиз мумкин. Баланд 
мартабадаги кишилар то сизга мурожаат қилмагунларига қадар, ҳадеб улар 
билан мулоқот қилишга шошилманг. Якунланмаган суҳбатни ўртасида 
ташлаб кетманг. Агар суҳбатдошлардан бири сизга қарши фикр билдирса, 
жиззакилик қилманг, гарчи мавзу ўта қизиқарли бўлган тақдирда ҳам 
қолганлар сизнинг эмас, сизга қарши бўлган киши тарафини олишлари 
мумкин. Даврада бирор одам билан шивирлашга ўтманг. Бу 
атрофдагиларнинг ғашига тегади. Сўзлашаѐтганда секин ва босиқлик билан
гапиринг. Нигоҳингиз суҳбатдошингизнинг тугмачаси ѐки бошқа нарсасига 
эмас, балки унинг нигоҳига қадалган бўлиши лозим. Бошқаларни қўл билан
кўрсатиш ярамайди. Суҳбат чоғида қўллар суҳбатдошнинг елкасида бўлиши 
шарт эмас. Стол атрофидаги суҳбат диққат-эътиборни жалб қилиши, 
Айниқса,, ҳурмат юзасидан ўнг томондаги аѐлга қаратилган бўлиши керак. 
Умумий суҳбатга бир чеккада ўтирган узоқдаги одам билан сўзлашиб, 
шовқин қилиш орқали ҳалақит берманг. Шошиб турган киши билан суҳбат 
олиб боришга ҳаракат қилманг. Агар эркак аѐл билан кетаѐтган бўлса, уни 
фақат зарурат юзасидан тўхтаб гаплашиш мумкин. Сўзларига қараб 
танишларингизга баҳо берманг, унинг амали сўзларидан яхшироқ бўлиши 
мумкин. 
Шу маънода, баъзи бир мулоҳазаларга кўра, қуйидагини тавсия этиш 
мумкин: «Муомала – бу инсонлар ўртасидаги алоқаларнинг пайдо бўлиши ва 
ривожланиши ҳамда уларнинг ҳаѐт фаолиятидаги эҳтиѐжнинг мураккаб 
жараѐни бўлиб, ўзга кишилар билан маълумот алмашиш, уларни тушуниш ва 

---

61 
идрок этишнинг ҳамкорликдаги стратегиясидир». Бу муаммонинг объекти – 
идеал руҳий воқеликдир. Бу ерда гап инсон тафаккурининг ақлий, ҳиссий ва 
ихтиѐрий пайдо бўлиши ҳамда унинг руҳиятини онгости жараѐнларида юзага 
келиши ҳақида кетяпти. Унинг предмети эса инсонлар муомаласи ва 
фаолиятининг руҳий ва ахлоқий тарафи ҳамда турли хил вазифада фаолият 
юритувчи инсонлар гуруҳининг ўзига хос руҳий жараѐнлари ҳисобланади. 
 
Муомала маданиятининг асосий тушунчалари ва тузилиши 
Муомала шахслараро муносабатнинг шундай кўринишики, унинг 
ѐрдамида одамлар бир-бирлари билан ахлоқий, эстетик, маданий, сиѐсий ва 
руҳий 
жиҳатдан 
алоқага 
киришадилар, 
таъсир 
ўтказадилар 
ва 
таъсирланадилар. Шу боисдан муомала ижтимоий категория сифатида 
турмушнинг барча соҳаларида қўлланиш моҳиятига кўра бевосита ѐки 
билвосита иштирок этади.
Дастлаб «муомала» ва «алоқа-коммуникация» тушунчаларининг ўхшаш 
томонларини аниқлаб олиш лозим. Алоқа-коммуникация - ялпи алоқанинг 
бир тури бўлиб, йўналтирилган алоқа деб юритилади. У моҳиятан маълум 
бир ҳодиса ҳақидаги маълумотни бошқаларга узатади. Масалан, оммавий 
ахборот воситаларида кўрсатув учун йўналтирилган маълумотларда муомала 
алоқа-коммуникация воситаси вазифасини бажаради. Бошқача қилиб 
айтганда, бундай ҳолатда муомала, энг аввало,, субъект-объект муносабати 
сифатида намоѐн бўлади.
Муомала жараѐни икки тарафлама характерга эга: у ўз моҳиятига кўра 
ахборот ѐки маълумотларни шунчаки узатиш ва қабул қилишга қараганда 
кенг қамровли бўлиб, икки ѐки ундан ортиқ инсонлар ўзаро таъсирининг 
мураккаб тизими ҳисобланади. Шунга кўра муомала акти бир инсоннинг 
бошқа инсон(лар) билан муомалага киришиб, унда ўзиникига ўхшаш 
хусусиятларни топа олиши, уларга муносиб жавоб қайтариши. Улар билан
ўзаро мулоқотда оптимал даражага эришсагина ўзининг муомала 
жараѐнидаги муносиб ўрнига эга бўлади. Бундай ҳолатда муомала, энг 
аввало,, субъект-субъектга муносабати тарзида кўзга ташланади. 
Лекин шуни таъкидлаш лозимки, кўпгина илмий-оммабоп адабиѐтларда 
муаллифлар «муомала» ва «коммуникация» тушунчаларини синоним тарзида 
ишлатадилар. Айтиш мумкинки, муомала жараѐн сифатида тугал натижани 
объектив эҳтиѐжлар, аниқ манфаатлар, мақсадлар, тузилмалар, воситалар, 
муомала техникаси нуқтаи назаридан кўриб чиқади. У пайдо бўлганидан 
бошлаб илмий тавсифланадиган қатор даража ва босқичлардан ўтиб келган. 
Шунингдек, муомала ҳамкорлик фаолиятининг муҳим омили эканини 
алоҳида таъкидлаш лозим. Муомаланинг ижтимоий, иқтисодий, сиѐсий, 
ҳуқуқий соҳалардаги ҳамкорлиги иккала томоннинг манфаатига асосланади. 
Шундай бўлган тақдирдагина, мулоқот самарали якунланиши мумкин. Бу 
борада мамлакат Биринчи Президентининг давлатлараро ҳар томонлама 

---

62 
шартномани имзолаш учун олиб борадиган мулоқотлари юқоридаги 
фикрларимизга мисол бўлади. 
Шундай ҳолатлар ҳам бўладики, мулоқот жараѐнида ҳамкорларнинг 
ўзаро мулоқотида умумий манфаатлар кузатилмайди, шу билан бирга, бу 
ҳолат ҳамкорликнинг узилишига ҳам олиб келмайди. Бундай ҳолат аксарият 
ҳолларда сиѐсий, иқтисодий соҳа вакилларининг ўзаро кузатувчи ва эксперт 
сифатида иштирок этадиган учрашувларида кузатилади.
Псиҳолог 
олим 
Э.Ғозиев 
муомала 
тузилиши 
тўғрисидаги 
тадқиқотларида муомаланинг қуйидагилардан таркиб топганлигини 
кўрсатади: 
1. Коммуникатив (бир томонлама) ахборот узатиш. 
2. Интерактив (икки томонлама ўзаро таъсир). 
3. Перцептивлик (ўзаро бир-бирини идрок қилиш). 
Жумладан, ―муомаланинг биринчи томонида - тилга ва унинг амалий 
ифодаси бўлмиш нутқ фаолиятига бевосита мурожаат қиладилар. 
Муомаланинг иккинчи томони - мулоқотга киришувчиларнинг ўзаро 
таъсири, уларнинг нутқ фаолиятида нафақат сўз орқали фикр алмашинуви, 
балки хатти-ҳаракати ва хулқ-атвори билан ўзаро таъсир ўтказиш, 
таъсирланишдан иборат. Муомаланинг учинчи томонида - мулоқотга 
киришувчилар ўзаро бир-бирларини идрок қилиш жараѐни намоѐн бўлади, 
инсонни инсон томонидан идрок қилиш юзага келади‖
1
.
Шуни алоҳида қайд этиш зарурки, мулоқот жараѐнининг стихияли ва 
англанмаганлик даврида натижа иккиѐқлама бўлиши мумкин: мулоқот якун 
топиши (масалан, «Бизнинг алоқаларимиз ва муносабатимиз тасодифий 
боғланган эди. Яна шундай тасодифий муносабатимиз тез ажралади‖) ѐҳуд 
ички таъсир натижасида юзага келган мулоқот жараѐнида унинг кейинги 
босқичларида ҳам давом этиши мумкин. Давомига тегишли манфаат юзага 
келади. Агар мулоқот барқарор бўлса, у ҳолда ҳамкорларда аниқ мақсадлар 
пайдо бўлади: турли ахборотларни узатиш; билим ва тажриба алмашиш; бир-
бирини тушунишга эришиш; ҳаракатлар бирлигига эришиш кузатилади.
Муомаланинг юқорида қайд этилган таркибини алоҳида кўриб ўтиш 
мақсадга мувофиқ.