Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги жисмоний маданият

Шахсни ҳар томонлама ривожлантириш принципи ижти-моий ҳаётда - ишлаб чиқариш ва ҳарбий ишларни амалга оширадиган, ривожланган шахсга талабни ошириб, ҳар томонлама жисмоний, маънавий ривожланганларини тарбия лаш, мамлакат иқтисодиёти ва мудофаасини таъминлашда муҳим рол ўйнайди.
Бобокалонимиз Абу Али ибн Сино «Жисмоний машқлар ҳақида қисқача сўз»ида саломатликни сақлаш режимининг асосий омилларидан бири жисмоний машқлар билан шуғул-ланиш эканлигини таъкидлайди.
Овқатланиш, уйқу, дам олиш режимининг кун тарти бидаги тизимида жисмоний машқлар билан шуғулланиш маш ғулотларига ўрин бериш лозимлигини таъкидлаган.
Маромли, меъёридаги эркин ҳаракатлар – яъни жисмоний машқлар билан шуғулланиш касалликни олдини олиш учун хизмат қилади, даволанишга заруриятнинг вужудга келтирмас лигини айтиб ўтади.
Эркин, меъёридаги маромли ҳаракат узлуксиз чуқур нафас олишни йўлга қўяди. Бу билан, организм мускулларининг тўқималари кислород билан етарли даражада таъминланади. Машқ қилган, машқ кўрган организм ўзидаги “кераксиз” ини вужудга келишига, унинг чиқариб ташланишига керагидан ортиқча энергия сарфламайди.
Таълим жараёнида машқ қилишнинг меъёрини топиш ва унинг саломатлик учун таъсирини аниқлай олиш, тарбия жараёнининг муҳим кўрсатмасига, керак бўлса, низомига айланиши лозим. Жисмоний маданиятнинг юқорида қайд қилинган принциплари қатори жисмоний тарбияни соғлом лаштиришга йўналтиришнинг амалий самараси каттадир.
Шунинг учун жисмоний тарбия тизимининг умумий принципларига риоя қилиш, жисмоний тарбияни амалга ошираётган мутахассисдан тортиб шуғулланувчиларгача уларни соғлигига эътибор беришни муҳимлигини таъкидлайди.
Бундан келиб чиқадики, педагогик жараён давомида жисмоний маданият назариясининг умумий принципларга ўз вақтида риоя қилиш, улар томонидан белгиланган талабларни мукаммал бажариш орқали жисмоний маданият таълими жараёнининг самарадорлигига ижобий таъсир этиш мумкин.
Б Е Ш И Н Ч И Б О Б
ЖИСМОНИЙ МАДАНИЯТ НАЗАРИЯСИ ТАЪЛИМИ ВА ТАРБИЯСИ ЖАРАЁНИНИНГ ВОСИТАЛАРИ
Табиатда ҳар бир жонзотнинг, қолаверса, уларнинг етакчи вакили саналган инсоннинг жисми ҳам тарбияга муҳтож. Тар бия кўрмаган организм фаолиятидаги самарадорлик тарбия кўрганларникига нисбатан айтарли даражада паст бўлишини исботлашга ҳожат йўқ.
Инсоннинг умри давомида кечадиган қариши жараёни, унинг органлари ва тузилмаларининг хизматини сусайиши нинг тезлашиши табиий қонунияти билан боғлиқ бўлиб, ёш ўтган сари турли хилдаги касалликларни юзага келиши учун қулай шароитлар аста секинлик билан юзага келабошлайди.
Жисмоний маданият таълими ва тарбияси жараёни кўп йиллик ва кўп қиррали. Унинг асосий воситаси сифатида ҳозирги кун жисмоний тарбия амалиётида “Жисмоний машқлар” деб номланадиган индивиднинг ўзи онгли равишда ихтиёр қилиб бажарадиган ҳаракатлардан, табиатнининг соғломлаштирувчи кучлари ва гигиеник омиллардан фойдала нилади.


5.1. Жисмоний машқлар жисмоний маданият таълими ва тарбиясининг асосий воситаси сифатида
Жисмоний машқлар тарихан гимнастика, ўйинлар, спорт ва туризм тарзида гуруҳларга ажратилиб, тарбия жараёнининг воситаси сифатида фойдаланиб келинмоқда.
“Ж и с м о н и й м а ш қ” атамаси жисмоний маданият назариясининг етакчи тушунчаларидан бири ҳисобланади. Жисмоний машқ тушунчасининг таърифи қатор муаллифлар томонидан турлича ифодаланган.
А.Д.Новиков, Л.П.Матвеев, Б.А. Ашмарин, Б.АШиян ва бошқа қатор муаллифларнинг таърифига кўра “Ж и с м о н и й м а ш қ” деб жисмоний тарбия қонуниятлари талабларига жавоб берувчи, онгли равишда бажариладиган ихтиёрий ҳаракат фаолиятларининг турли туркуми тушунилади.
Бундай ҳаракат фаолиятлари гимнастика, ўйинлар, спорт, туризм машқлари сифатида тарихан тизимлаштирилди, услубиётлари мажмуаси тўпланди ва ҳозирги кун давомида тушунчанинг мазмуни тўлдирилмоқда.
Қатор дарсликларда (А.Д. Новиков, Б.А. Ашмарин ва бошқалар, 1966, 1979) жисмоний машқни вужудга келиши тарихи ибтидоий жамоа тузуми даврига тўғри келади деб, уларнинг о б ъ б е к т и в ва с у б ъ е к т и в сабабларини очиб беришга ҳаракат қилинган.
Жисмоний машқнинг вужудга келишида о б ъ е к т и в сабаб қилиб ибтидоий одамнинг қорин тўйдириш мақсадида ов қилиши, с у б ъ е к т и в сабаб сифатида эса аста секинлик билан унинг онгнинг шакилланиши жараёни қабул қилинган.
Ибтидоий ов қилиш қуролларни ишлатишни билмаган ибтидоий одамлар ўз ўлжасини (овини) ҳолдан тойдиргунча қувлаганлар. Бу овчининг организмига катта жисмоний тайёр гарликка эга бўлиш талабини юклаган. Жисмоний тайёр гарлиги етарли бўлмаганларнинг ўзлари овига ем бўлганлар. Кейинчалик ибтидоий одамлар гала-гала бўлиб яшашга ўтган ларидан сўнг, якка ов қилишдан кўра овга жамоа бўлиб чиқишнинг афзаллигини тушуна бошлаганлар. Бу эса ибти доий одамнинг онги шакллана бошлаганлигини кўрсатарди.
Аста секинлик билан ибтидоий одам қуроллар: тош, учига қиррали тош бойланган найза, хас-чўп билан номигагина беркитилиб қуйилган чоҳлар ва бошқалардан фойдаланишни ўргана бошлаганлар. Бу ижтимоий онг шаклланишидан гувоҳлик эди.
Овда иштирок эта олмай қолган қабила уруғининг қария лари ёшларга тошни нишонга отиш, уни зарбини кучайти ришни машқ қилдиришда қатнаша бошладилар, бу билан тарбияга, инсон жисми тарбиясининг, таълим жараёнининг асосий элементлари юзага келабошлади.
Кейинчалик улоқтириш, қувиб етиш ёки қочиш учун югуриш, сакрашлар машқ қилина бошланди. Бунга жисмоний машқларнинг ҳамда жисмоний тарбиянинг элементларини вужудга келиши ва шаклланиш даври деб қарала бошланди.
Ҳозирги кунга келиб, бу машқлар айни пайтдаги енгил атлетика, гимнастика, спорт ўйинлари, якка курашлари, туризм ва спортнинг бошқа турлари тарзида жисмоний тарбия жараёни учун асосий восита сифатида фойдаланилмоқда.
Жисмоний машқлар хилларининг кўпайишига инсоннинг меҳнат фаолияти ҳам таъсир кўрсатди Шунинг учун хам меҳнат фаолиятида фойдаланиладиган ҳаракатлар касбий жисмоний тайёргарликни йўлга қўйишда кенг кўламда ишлатилмоқда.
Тарбия амалиётида асосан, инсон меҳнат фаолиятида қўллайдиган ҳаракатларини кўпроқ машқ қилади. Маълумки, меҳнат жисмоний куч, чидамлилик, тезкорлик, чаққонликдек инсоннинг жисми (ҳаракат) сифатларининг маълум даража даги тайёргарлиги, унинг ривожланганлигини талаб қилади.
Жисмоний машқнинг ривожланишида диний маросимлар, байрамлардаги ўйинлар, рақслар, ҳарбий фаолиятдаги ҳара- катлар, санъатдаги онгли равишда бажариладиган ихтиёрий ҳаракатлар восита бўлиб хизмат қилди.
Жисмоний машқларни машқ қилиш табиатнинг табиий қонуни эканлиги рус академиклари И.М. Сеченов ва И.П. Павловларнинг илмий дунёқарашлари орқали исботланган. Сеченовнинг фикрича, ихтиёрий ҳаракат онг ва ақл билан бошқарилади ҳамда бирор мақсадга йўналтирилади.
И.П.Павлов эса ҳаракатларнинг физиологик механизми бош мия пўстлоқ қисмининг тўплаш хусусияти билан боғлиқ лигини биринчи, иккинчи сигнал системаси, шартли ҳамда шартсиз рефлексларнинг актив иштирокида вужудга келишини илмий исботлади.