Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ж. М.Қурбонов, З. Э. Мамарасулов

Ҳарбий характердаги фавқулодда вазиятларга
: 
1.
Туман (регион) инфраструктурасини бузилиши. 
2.
Иқтисод объектларини (саноат, қишлоқ хўжалиги, қурилиш) 
бузилиши. 
3.
Одамларни оммавий ҳалок бўлиши. 
ГХО билан боғлиқ ҳалокатлар ва фалокатларни содир бўлишини 
олдиндан тахминлаш ва унга баҳо беришда ҳамма ГХО ва эҳтимоли бўлган сув 
босиш зоналари хариталарга (режаларга, схемаларга) туширилиб, тегишли 
шикастловчи омиллар ва кўрсаткичлар кўрсатилади ва параметрлари ҳалокатли 
сув босишнинг шикастловчи омиллари омборининг ўлчамларига, тўғоннинг 
баландлигига, уриб кетган тўлқиннинг тезлиги (3-100 км/соат гача) ва 
баландлигига (2-20 м гача), ер юзаси қандайлигига (сув босиш зонасининг 
чегараларини белгилайди) ва бошқа шароитларга боғлиқ. Сув босиш зонаси – 
ҳудуднинг ГТИга туташ ва сув тагида қолиши мумкин бўлган қисмидир. 
Бу ҳужжатлар ФВ бошқармалари ва бўлимларида, шунингдек ГТИ 
(ГХО)ни қурувчи ва уларни ишлатувчи вазирликлар (идоралар)да ва уларнинг 
жойлардаги бўлимларида туради. 
Олдиндан тахминлашда бирламчи шикаст омиллари ва уларни 
оқибатларидан ташқари қуйидаги иккиламчи омиллар: сув, ер юзасини турли 
зарарли моддалар билан ифлосланганлиги; одамлар ва ҳайвонларнинг оммавий 
касалланганлиги; траспорт ва электромагистрал тизимлардаги авариялар; 
кўчкилар ва ўпирилишлар; иморат ва иншоотларнинг чидамлилигини 
йўқолганлиги; атроф-муҳитдаги экологик бузилишлар ҳам ҳисобга олинади. 
Олдиндан тахминлашда кўрилиши мумкин бўлган зарарлар ҳам ҳисобга 
олинади: 
- аҳоли доирасидаги талофатга (ҳалок бўлганлар, бедарак йўқолганлар, 
шикастланганлар, бошпанасиз қолганлар ва ҳ.к.) қолганлиги ҳисоблаб баҳо 
берилади; 
- моддий зарарга (бузилган, шикастланган ишдан чиққан объект ва 
иншоотлар) қанчалигини ҳисоблаб, шунингдек пул билан ҳисоблаб баҳо 
берилади; бундан ташқари бевосита ва билвосита зарарлар ҳисоблаб чиқилади. 
Бевосита зарарлар: 
- ГТИ иморатлар, автомобиллар, темир йўллар, электр узатиш, алоқа 
симлари, энерготизимлар ва бошқа объектлар; 
- чорва моллари, экинзорлар, экинлар ҳосили, ер сув ва бошқаларни 
нобуд бўлиши; 
- хом ашѐ, ѐқилғи, овқат маҳсулотлари, чорва озуқалари; ўғитлар ва ҳ.к. 
йўқотилиши ва бузилиб қолиши; 
- аҳолини хавфсиз жойларга вақтинча эвакуация қилиш ҳаражатлари; 
- ҳосилдор қатлам ювилиб кетиши ва тупроқ устига балчиқ чўкиб 
қолиши. 
Билвосита зарарлар: 

---

156 
- 
овқат маҳсулотларини, кийим-кечак, дори-дармон, қурилиш 
материаллари, техника чорва-озуқалари ва одамийлик ѐрдамларини сотиб олиш 
ва шикаст топган жойларга етказиш харажатлари; 
- саноат ва қишлоқ хўжалик маҳсулотларини тайѐрлашни камайиши 
ҳамда иқтисодиѐтнинг ривожланиш суратини пасайиши; 
- маҳаллий аҳолини тирикчилик шароитини ѐмонлашуви; 
- сув босиш эҳтимоли бир зонадаги ҳудуддан рационал фойдаланишнинг 
иложи йўқлиги 
Ҳалокатли сув босгандаги шароитга баҳо бериш тартиби: 
1. Дастлабки маълумотларга аниқлик киритиш: ГТИ ва ундаги аварияга 
тавсиф бериш, объект жойлашган ер юзасига тавсиф бериш (рельеф, 
ўсимликлар, қурилишлар, транспорт магитралини ва бошқаларни мавжудлиги); 
об-ҳаво – иқлим шароити (йил фасли кеча-кундуз вақти, об-ҳаво аҳоли ва 
бошқалар); аҳолига, ҳудудга ва ФМга таъсир даражаси. 
2. Хавфли зонанинг шикастловчи омиллари ва кўрсаткичларини аниқлаш: 
уриб кетган тўлқин баландлиги, тезлиги, сув босишнинг максимал ва амалдаги 
чуқурлиги. 
3. Ҳалокатли сув босиш зонасини харитага (режага, схемага) тушириш. 
4. Ҳалокатли сув босишнинг вақт омилларини аниқлаш: уриб тўлқиннинг 
муаян чегараларга ва муҳим объектларга етиб келиш вақти (30 дақиқа, 1 соат 
каби вақт бўлакларида); сув босиш вақти қанча давом этиши (бутун сув босиш 
зонасида ва унинг алоҳида қисмларида). 
5. Эҳтимол бўлган талофат зарарларни аниқлаш. 
6. Муҳофаза қилиш ва фавқулодда вазият чегараси (ФВЧ) юзасидан 
асосли қарорга келиш учун ҳалокатли сув босишнинг аҳолига, ҳудудга ва 
фуқаро муҳофазасига таъсирини аниқлаш. 
ГТИдан фойдаланувчи ташкилотлар зиммасига уларнинг хавфсизлигини 
таъминлаш мақсадида объектни лойиҳалаш, қуриш, ишлатиш давомида 
хавфсизлигини пасайиш сабабларини таҳлил этиш, содир бўлиши мумкин 
бўлган аварияни олдини олиш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш ва бажариш, 
шунингдек ундай масалалар бўйича ФВ органи билан ҳамкорлик қилиши 
зарурлиги юклатилган.
Гидротехника иншоотини муҳофаза қилиш чоралари: 
- ГТИ ни лойиҳалаш ва қуришда хатоликларга йўл қўймаслик;
- ГТИ дан тўғри фойланиш; 
- белгиланган тадбир ва таъмирлаш ишларини вақтида бажарилиши; 
- ГТИ аҳволини доимо кузатиб туриш (ускуна-жиҳозлар ва юксак 
малакали мутахассислар ѐрдамида). 
Аҳоли ва ҳудудни муҳофаза чоралари: 
- яхши йўлга қўйилган ахборот тизими; 
- эҳтимоли бор ҳалокатли сув босиш зонасида истиқомат қилувчи 
аҳолининг ФВ даги ҳатти ҳаракатларга тайѐргарлик кўрганлиги; 
- ФМ раҳбарлик таркибининг фалокат ва халокатлар олдини ва уларни 
пайдо бўлиши хавфи туғилгандаги фаолият масалалари бўйича тайѐргарлиги; 

---

157 
- муҳофаза тадбирларини (аҳолига хабар бериш, аҳоли, ҳайвон ва 
бойликларни эвакуация қилиш, сув босиши эҳтимоли бор зонадаги корхана 
ишларини чеклаш ѐки тўхтатиш, моддий бойликларни муҳофаза этиш) 
бевосита ўтказиш; 
ФВда аҳолининг ҳатти ҳаракатлари ва фаолият қоидалари: 
1. Сув босадиган зонадаги аҳоли сув босиши эҳтимоли бўлган зоналарни, 
сув босадиган вақтларни, шунингдек шикастловчи омилларни (тўлқин 
баландлиги, тезлиги, тўлқин олд томони етиб келадиган вақт) яхши билиши 
керак. 
2. Аҳолининг ҳаммаси сув босиш хавфи туғилганлиги ва сув босгандаги 
ҳатти-ҳаракатларга ўргатилганлиги керак. 
3. Аҳолининг барчаси сув босиш эҳтимолли борлиги, сув босиш вақти, 
унинг чегалари ҳақида тавсияларни вақтида олиш керак. 
4. Хавф ҳақидаги хабар сигнали олинганда қўйидаги ишлар қилиниши 
керак: 
- хужжат, қимматбаҳо ва керакли буюмлар, 2-3 кунлик озиқ-овқат ва сув 
заҳираларини ўзи билан олиши; 
- бошқа нарсаларни йуқолмайдиган қилиб саранжомлаб қўйиш; 
- энергия истеъмолчиларини ўчириб қўйиши. 
5. Тўсатдан ҳалокатли сув босса: 
- баланд жойга, пишиқ иншоот устига чиқилади, бордию тўлқин тўсатдан 
етиб келиб қолса - унинг ичига шўнғилади; 
- олдиндан тайѐрлаб қўйилган қутқарув воситаси (4-6 та бир литрли 
пластмасса идишлар осилган нажот қамари) тақиб олинади; 
- агар одам иморат ичида (чердакда ва бошқа жойда) қолган бўлса, 
қаерданлиги белгиланиб, қутқарувчилар мўлжал олиши учун сигнал (кундуз 
куни - оқ байроқ, кечаси фонус) осиб қўйилади.