Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ж. М.Қурбонов, З. Э. Мамарасулов

 
Фавқулодда вазиятлар оқибатини бартараф этишдаги кечиктириб 
бўлмас ишлар 
Табиий офатлар оқибатларини бартараф этиш учун ФМни умумий 
вазифаларини бажарувчи, ва хизмат тузилмалари сафарбар қилинади. Баъзи 
ҳолатларда юқоридаги тузилмалар билан бирга қуролли кучларни ҳарбий 
қисмлари ҳам жалб этилади. Уларнинг асосий вазифаси - одамларни ва 
материал бойликларни қутқаришдир. 
Ушбу тузилмаларни ҳаракатини муваффақияти кўп жиҳатдан ўз вақтида 
ташкил этилган ва ўтказилган кузатув ва ҳолатни аниқ шартларини ҳисобга 
олишга боғлиқ. Кузатувни кузатув гуруҳлари ва звенолари олиб боради. 
Қутқарув ва шошилинч авария-тиклаш ишлари (ҚШАТИ): 
1) зилзилада: биринчи навбатда босишлар тагидан, ярим бузилган ва 
ѐнаѐтган бинолардан одамлар олиб чиқилади, тиббий ѐрдам кўрсатилади (28-
расм); ўтиш жойларидаги босишлар йуқотилади; инженер тузилмаларидаги 
авариялар тўхтатилади; авария ҳолатидаги бино ва иншоотлар конструкцияси 
мустаҳкаланади; талофат кўрганларни йиғиш пункти ва медицина пунктлари 
тузилади; сув таъминоти ташкил қилинади. 
Экологик назорат
Мониторинг
Техногенли муҳит
Табиий муҳит 
Биотик 
компонетлар 
Абиотик 
компонентлар 
Информация йиғиш ва қайта ишлов маркази 
Банк кўрсаткичлари 
Ўзгарувчан кўрсаткичлар 
Ҳолатни ҳақиқий баҳолаш ва ривожланишини баҳолаш 
Экологик ҳолатни нормаллаштириш ва аҳолини муҳофаза қилиш 
Ҳолатнинг мумкин бўлган 
даража критерийси 

---

149 
28-Расм. Шикастланганларни ташиш усуллари. 
Фавқулодда вазиятларда аҳолини ва ҳудудларни муҳофаза қилиш 
жараѐни 29-расмда келтирилган. 
2) сув босишида: қутқарув ишлари, сув босган жойларда одамларни 
топиш, уларни сузиш воситаларига жойлатириш ва хавфсиз жойларга 
эвакуация қилишга қаратилган. 
3) сел оқимлари ва сурилишларда: сел бошланиши билан селга қарши 
хизмат аҳолини ва тузилмаларни огоҳлантиради. Тузилмалар тўпланади ва 
авария-техник гуруҳлар одамларни қутқаради ва уларни хавфсиз жойларга 
эвакуация қилади йўлларни очади ва гидротехник иншоотларини тиклайди. 
Сурилишларда ҳам биринчи навбатда ҳалокатга учраган одамлар ахтарилади, 
босишлар остидан олиб чиқилади ва бирламчи медицина ѐрдами кўрсатилади. 
Авария-техника гуруҳлари босишлар орқали йўл очади, ѐнғинларни 
йуқотишади. Инженер хизмати тузилмалари кўчки оқибатларни бартараф 
этишади. 
4) катта авария ва катастрофаларда ишлар қисқа муддатларда бажрилиши 
керак: бино ва подвал босишлари остидаги одамларни қутқариш, тиббий ѐрдам 
кўрсатиш; одамларни ҳалок бўлиши ва материал бойликларни йўқотилиши 
билан боғлиқ бошқа катастрофа оқибатларини бартараф этиш. 
5) Ёнғин пайтида қутқарув ишларини асосий вазифаси одамларни 
қутқариш. Ёнғин тарқалиши мумкин бўлган зоналардан одамлар ва материал 
бойликлар эвакуация қилинади. Ёнаѐтган ҳудуд, бино ва иншоотларда қолган 
одамлар ахтарилади. Ахтариш ишлари икки киши томонидан (биттаси 

---

150 
ахтаради, иккинчиси ип ѐрдамида хавфсиз жойда туриб суғурта қилади). Кучли 
тутун шароитида ишлар противогаз ѐрдамида олиб борилади. 
29-Расм. Аҳоли ва ҳудудларни ФВда муҳофаза этишни ташкиллаштириш 
схемаси.