Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ж. М.Қурбонов, З. Э. Мамарасулов

Хавфсизликни таъминлашда психология, заҳарли моддалар ва касб 
касалликларини огоҳлантириш 
 
Меҳнатни муҳофаза қилишда психология ҳам муҳим ўринни эгаллайди. 
Замонавий ишлаб чиқаришда авариялар, шикастланишлар муаммоси фақат 
муҳандислик услублари билан ечилади. Тажрибалардан маълумки, авария ва 
шикастланишлар мухандис-конструкторлик ишларидаги камчиликлар асосида 
юзага келади. Шунингдек ташкилий-психологик сабаблар, масалан касб бўйича 
хавфсизлик талабларига паст даражада тайѐргарлик кўрилиши, етарли бўлмаган 
тарбия, мутахассисларнинг хавфсизлик чораларига эътиборсизлиги, хавфли 
ишларга юқори малакага эга бўлмаган шахсларни жалб қилиш, ишда 
одамларни толиққан ва психологик ҳолатда бўлиши ҳам сабаб бўлади. Булар 
мутахассиснинг фаолятига ишончсизликни (хавфсизликни) пасайтиради. 
Халқаро тажриба, изланишларнинг кўрсатишича маиший ишлаб чиқаришдаги 
шикастланишларнинг 60-90%и зарар кўрган кишиларнинг мехнатини муҳофаза 
қилишда психологик билимларни татбиқ қилишни ифодалайди. Бу ерда мехнат 
фаолияти жараѐнида кўринадиган психологик ҳолатлар турлари тўлиқ 
текширилади, психологик жараѐнлар, психик хусусиятлар кўриб чиқилади. 
Инсоннинг психик фаолиятида учта асосий гуруҳ: - психик жараѐнлар, 
хоссалар, ҳолатлар фарқланади. 
Психик жараѐнлар психик фаолиятнинг асосини ташкил қилади. Бусиз 
билимларни жамлаш, ҳаѐтий тажрибага эга бўлиш мумкин эмас. Психик 
жараѐнлар билиш, сезиш, ҳис-туйғу, қабул қилиш, ирода, хотира ва бошқаларга 
фарқланади. 
Психик хоссалар шахснинг ўзига хос хусусиятини, фазилатини 
(йўналиши, ҳарактери, темпераменти) ифодалайди. Шахснинг сифатлари 
(хоссалари) ичида зукколик, заковатлилик, ҳис-туйғу, ирода, одоб-аҳлоқ, 
меҳнат ажралиб туради ва у ўзгармас ҳамда доимийдир. 
Психик ҳолатлар хилма-хиллиги, вақтинча характери билан фарқланади 
ва психик фаолиятнинг хусусиятларини аниқлайди, психик жараѐнларга 
фойдали ѐки фойдасиз боғланиши мумкин. 
Меҳнат психологияси вазифалари ва хавфсизлик муаммоларидан келиб 
чиқиб ҳолатларни ишлаб чиқариш ва махсус психик ҳолатларга ажратиш 
мақсадга мувофиқдир. Бу ишлаб чиқаришдаги шикастланиш, авариянинг 
олдини олиш чораларини ташкил этишда муҳим ўрин тутади. 
Инсоннинг қобилияти, самарали меҳнат фаолияти унинг психик (руҳий) 
кучланиши даражасига боғлиқ. Психик кучланиш инсоннинг меҳнатига

---

63 
маълум даража – чегарагача ижобий таъсир этади. Фаолликни критик нуқтадан 
юқорига кўтариш иш қобилиятини йўқотишгача олиб келиши мумкин. 
Оператор учун нормал шароитдаги ҳис-туйғу ва меҳнат қилиши учун 
руҳий кучланиш даражаси 40-60 % дан ошмаслиги кўзда тутилади, акс ҳолда бу 
унинг иш қобилиятининг пасайишига олиб келади. 
Психик кучланишнинг чегарадан юқори шаклида инсоннинг шахсий 
хусусиятлари пасаяди, ҳаракат координати ўзгаради, хулқи самарасиз ҳолатга 
ўтади ѐки ҳаѐт фаолиятида бошқа салбий ўзгаришлар намоѐн бўлади. 
Чегарадан юқори психик кучланишни хусусиятига қараб тормозловчи 
(тўхтатувчи), қўзғатувчи турларга ажратиш мумкин. 
Тормозлаш хили инсон ҳаракатининг пасайишига ва чекланишига олиб 
келиши билан ифодаланади. Касб эгаси вазифани аввалгидек шижоат билан 
бажаришга қодир бўлмайди, жавоб бериш хусусияти ва тезлиги пасаяди. 
Хотиралаш, фикрлаш жараѐни секинлашади, ѐмонлашади ва шу каби бошқа 
салбий омиллар кузатилади. 
Қўзғатувчи хилида эса инсонда фаолликнинг пасайиши, кўп гапириш 
(сергаплик), овознинг титраши кузатилади. Натижада, яъни психик 
кучланишнинг юқори шаклида одамларда-операторларда мураккаб 
шароитларда нотўғри ҳаракатланиш ва хатоларга йўл қўйиш, толиқиш содир 
бўлади. Юқоридагиларни ҳисобга олиб инсон психик ҳолатининг назоратига 
катта эътибор берилади. 
Инсонинг психик ҳолатига таъсир этадиган омиллар – умидсизланиш, 
кайфиятнинг бузилиши, қўполлик аломатлари, йиқилиб тушиш, толиқиш 
кабилар бўлмаслиги учун ташкилий чора-тадбирлар амалга оширилади. 
Шу жумладан, инсонинг саломатлигига, иш ҳолатига, психологик 
фаолиятига ижобий таъсир этадиган психофармокологик воситалар ишлаб 
чиқилган ва улар тавсия этилган тақдирда қўлланилади. 
Енгил стимуляторлар (чой, кофе)ни қўллаш инсоннинг иш қобилиятини 
қисқа вақтга оширади, уйқусини қочиради. Айниқса, актив стимулятор 
(первитин, фенамин)ларни истеъмол қилиш билан ҳаракатчанлик, сезиш 
қобилияти пасаяди. 
Транквиллизаторлар (седукен, элениум ва ҳ.к.) ичилса, инсон бир оз 
тинчланади, лекин невроз касаллиги келиб чиқади, уйқу элитади, фаоллик, 
психик ҳолат пасаяди.
Инсонинг иш қобилиятига, психик ҳолтига жиддий таъсир этадиган 
алкогол ичимликларни истеъмол қилиш тавсия этилмайди. 
Хуллас, маиший ва ишлаб чиқариш шароити асосида инсонинг психик 
ҳолати барқарор бўлиши учун чора-тадбирлар кўриш, такомиллашган назорат 
сулини уюштириш асосида вазифалардан бири бўлиб ҳисобланади. 
Одам танасига ўтиб, унинг тўқималарига кимѐвий, физик-кимѐвий таъсир 
қиладиган, меҳнат унумдорлигининг пасайишига олиб келадиган моддалар 
зарарли ва заҳарли моддалар деб аталади. Улар кимѐ саноати корхоналарида 
ишлаб чиқарилади ва қўлланилади. 

---

64 
Саноатда заҳарли моддалар одам танасига нафас олиш йўли ѐки тери 
орқали, овқат ейиш вақтида, ифлосланган сувни истеъмол қилинганда ўтади ва 
сақланувчи заҳарланишга олиб келади. 
Кучли заҳарланиш кўпроқ миқдордаги зарарли моддаларни тўсатдан 
танага ўтиши билан содир бўлади. Шунингдек, зарарли моддаларни танага оз-
оздан ўтиши ва йиғилиши натижасида касб касалликлари келиб чиқади. 
Зарарли ва заҳарли моддаларнинг таъсири уларнинг таркибига, 
тузилишига, физик-кимѐвий хусусиятига, хоссаларига, миқдордаги, танага 
ўтиш йўлларига, ҳолатига, учувчанлигига ва сувда, ѐғда эрувчанлигига боғлиқ. 
Кимѐ саноати корхоналарида олинадиган, ишлатиладиган моддалар ва 
маҳсулотларнинг кўпчилиги, масалан, аммиак, газлар, бензол, бензин, керосин, 
карбон водородлар, спиртлар, эфирлар, кислоталар, ишқорлар ва бошқалар 
заҳарли ҳисобланади. 
Нефть маҳсулотлари таркибида паст молекулали карбон водородлар 
молекуляр оғирлиги ошиши билан уларнинг заҳарлаш қобилияти ортади. 
Масалан, бутаннинг таъсири этандан, этилен эса этандан, ацетилен эса 
этилендан кучлидир. Нормал тузилишдаги моддаларга нисбатан тармоқланган, 
занжирли бирикмаларнинг таъсири камроқ бўлади. 
Моддаларнинг учувчанлиги камайиб бориши билан декан (С
10
Н
22
) дан 
бошлаб уларнинг таъсирчанлиги ҳам камаяди. Карбон водородлар таркибига 
галогенлар киритиш, уларнинг заҳарлаш қобилиятини оширади, аксинча, 
гироксил гуруҳининг киритилиши таъсирчанлик хусусиятини камайтиради. 
Карбон водородлар молекуласидаги водородни нитро (NO
2
), амино (NH
2
) 
гуруҳларга алмаштириш уларнинг заҳарлаш хусусиятини ўзгартиради. 
Моддаларнинг валентлиги ортиб бориши билан уларнинг таъсирчанлиги 
ҳам ўзгаради. Масалан, 6 валентли хром 3 валентликдан, марганец оксиди 
марганец сульфатдан, темир оксиди темир сульфатдан кучлидир. 
Кимѐвий моддалар вакилларининг гомологик қаторини ўрганиш 
натижалари кўпгина ўхшаш моддалар ҳақида фикр юритишда, касалликнинг ва 
заҳарланишнинг олдини олишда маълум даражада ѐрдам беради. Заҳар 
моддаларни олишда маълум даражада ѐрдам беради. Заҳар моддаларни сувда,
танадаги суюқликларда эрувчанлигининг ошиши билан уларнинг 
таъсирчанлиги ҳам ортиб боради. 
Масалан, сувда эрувчан оқ мишьяк (As
2
O
3
) кучли заҳар, кам эрувчани 
(As
2
S
3
) заҳарсиз, эрувчан барий хлориди (ВаС1
2
) заҳарли, барий сульфат 
(ВаSО
4
) эса заҳарсиз ва ҳ.к. 
Заҳарли моддалар одам танаси ва айрим тўқималарига кўрсатадиган 
таъсирга қараб шартли равишда тўққиз гуруҳга бўлинган: 
1.