Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги гулистон давлат университети



Download 72,14 Kb.
bet2/9
Sana23.02.2022
Hajmi72,14 Kb.
#136755
1   2   3   4   5   6   7   8   9
Bog'liq
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ

Курс ишининг максади.Талабалар томонидан иктисодий вокеликни чукур аглаш билиш ва тегишли назарий хулосалар чикара билиш шу асосда замонавий иктисоодий ривожлаиш конуниятларининг мохиятини тушуниш Убекистонда иктисодий устуворлик гояси мазмуни тугрисида мустакил фикрлай олиш. Узбекистонни бозор муносабатларининг утишининг.”Узбек моделининг” хайотийлига унинг мантикий давоми сифатида Кзбекистонни 2017-2021 йилларга мулжаллланган ривожлантириш буйича Харакатлар стратегиясининг умумжахон жамоатчилиги томонидан тан олинганлигини унинг илмий асосланган тамойиллари амалга оширилаётган иктисодий ислохотларнинг негизи еканлиги тугрисида хар томонлама кенг камровли туушунча ва куникмага ега булишга эришиш.
Курс ишининг вазифалари.

  • Миллий икктисодиётни еркинлаштириш модернизатсиялаш ва ислохотларни чукурлаштириш асосида хозирги замон ривожланган бозор иктисодиётини шакллантиришнинг энг мухим вазифаларии сингдириш.

  • Бозор ва унинг вазифалари буйича карашлар ва нуктаи назарларни тахлил килиш.

  • Бозорниг турлари ва тузилишининг фаоиятини ёритиб бериш.

  • Бозор иктисодиётига утишнинг зарурати асосларини ёритиб бериш.



Курс ишининг амалий ахамияти. Мавзу буйича курс ишининг амалий ахамияти ишда илгари сурилган назарий услубий гоялардан бозор фаолиятини мамлакатимизда яна кенгайтириш ва кучайтириш хамда ёритилган режалари асосида назарий жихатдан бу фаолиятни урганишда фойдаланиш мумкинлигини билан изохланади. Курс ишида келтирилган илмий изохлар ва кулланмалар миллий иктисодиётда бозор сиёсатини изчил амалга ошириш жараёнларига кандай утиб амалга ошириш боскичларини курсатиб беради.
Курс ишининг тузилиши.

2.1.Бозор хакида умумий малумот ва унинг вазифалари.
Бозор хакида суз юритганда аввало унинг лугавий маносига этибор бериш керак булади.
Бозоор бу алохида савдо сотик киладиган махсус жой. Дехкон бозори. Мол бозори. Демак лунда килиб айтган бозор бу олувчи билан сотувчи учрашадиган жойдир. Бозор сузидан куйидаги тушунчалар шакллантиради:
Бозорбоп- бу бозор суядиган харидор ёктирадиган бозоргир мол.
Бозорчи- бу бозорга савдо сотик эхтиёжи билан келган иши.
Бозори- бу бозорда сотиш учун мулжаллаб таёрланган бозоргир мол.
Бозор учар- бу бозор савдо сотик ва улар билан боглик булган икир чикирлардир.
Бозорчилик- бу бозорга хос муаммолар коидаларри расм русм шу кабилар. Бозор тушунчаси бозор иктисодиётининг марказий категоряси булиб иктисодиёт назариясида хам хужалик юритиш амалиётида хам барча мамлакатлар тажрибасида хам кулланиладиган илмий амалий тушунчадир. Шундай килиб бозор- бу товар ва хизматлар айирбошланадиган жой. У булмаса товар ва хизматларнинг олди соттиси юз бермайди такрор ишлаб чикариш содир булмайди. Бозор ва товар хизматларни таклиф этувчтлар такдрини белгиловчи тошу тарози олий хакам булиб хисобланади. Товар утса унга кетган сарф ижтимоий тан олинади, утмаса яни товар касодга учраса унга кетган сарф тан олинмайди. Бозор ижтимоий эхтиёжларини аниклаш воситаси билан пайдо була бошлаганю. Унинг энг соф куриниши ибтидоий жамоа тизими даврида булган. Чунки уша даврда одамлар мехнат таксимоти айирбошлаш ва хусусий мулк нималигини билмас эдилар. Натурал хужалик бозор иктисодиётига кадар ижтимоий ишлаб чикаришнинг асосий шакли булиб келгн. У асосан итисодий жихатдан мустакил булган шарк давлатларида хукмронлик килган.
Бозор жамиятда бозор иктисодиёти шакллангунга кадар мехнет таксимотининг руй бериши натижасида вужудга келиб ижтимоий такрор ишлаб чикаришнинг айирбошлаш жараёнини уз ичига олади. Бозор иктисодиёти еса бозор ва бозор муносабатларининг тарихан узок давр мобайнида ривожланишининг натижаси сифатида пайдо булади ва бозор конунлари асосида ташкил этилувчи ва фаолият курсатувчи иктисодий тизимни англатади. Бозор иктисодиёти такрор ишлаб чикаришнинг хама фазаларини: ишлаб чикариш, айирбошлаш, таксимлаш ва нихоят истемол жараёнларини уз ичига олади. Бозор тушунчаси юзаки караганда оддий тушунчага ухшаб куринади, айримлар бозорни товарлар сотиладиган ва харид килинадиган жой деб уйлашади. Лекин унинг ички мазмунига этибор берилса, у куп киррали булиб, мазмуни узгарувчан эканлигини турли даврларда турли манони англатишини биллиб олиш мумкин. Бозор тушунчаси товар айирбошлашнинг келиб чикиши ва ривожланиши билан боглик булиб у ибтидоий жамоа тузумининг охирларида келиб чиккан ва дастлаб товар алмашув товар айирбошлаш жойи ёки майдони деган мазмунни англатади. Дастлаб бозор икки ёки бир неча кабилаларнинг азолари бир бирлари билан товар алмашуви жойи сифатида намоён булган булса хунармандчиликнинг ривожланиши шахарларнинг келиб чикиши билан алохида майдонлар ажратилиб «бозор жойи» деб элон килинган шу майдонда кишилар олди сотти килишган. Лекин хали у даврларда товар айирбошлаш Т-Т куринишида яни бир товарга бошка бир товарни айирбошлаш шаклида булиб уз тооварини бошка товарга айирбошлашда вакт ва масофа булмаган, бирданига бир вактнинг узида уша жойда айирбошлаш содир булган. Лекин товар айирбошлаш ривожланиб, уунинг зиддиятлари кучайиб бориши натижасида пулнинг келиб чикиши билан сотиш ва сотиб олиш икки хил жараёнга булинган ва Т-Р-Т куринишида була бошлаган. Энди товарни сотиш Т-П ва сотиб олтш П-Т замон ва макон жихатдан булмаслиги мумкин. Чунки сотувчи уз товарини бир жойда сотиб пул килиб, бошка вактда бошка жойда керакли товарни сотиб олиши мумкин. Пулнинг келиб чикиши билан савдогарлар яни товарларни ишлаб чикарувчидан олиб истемолчига бир жойдан олиб иккинчи жойга сотиш билан шугилланадиган махсус гурухлар пайдо булди. Мехнат такксимоти чукурлашиб яна бир соха савдо сохаси вужудга келди. Бу соха товар пул харакатини тезлаштириш имконини бериб истемолчи билан ишлаб чикарувчини боглайдиган воситага айланди. Бунда ишлаб чикарувчи билан истемолчи хам бир бирлари билан учрашиши шарт булмай колди. Энди бозор тушунчасиннинг мазмуни узгариб янги мано касб этади. Яни товар пул муомаласининг янги шакли сифатида намоён булла бошлайди. Олди сотти жараёнида янги узига хос мухим товар ишчи кучининг пайдо булиши билан бозор умумий тус олиб унинг мазмуни янада кенгайди. Эндиликда ишлаб чикарилган товар ва хизматларгина эмас, балки ишлаб чикариш воситалари ва ишчи куи хам бозор жараёни оркали утиб ишлаб чикаришга жалб этила борадиган уларнинг бир бирига узаро тасиридан тугридан тугри эмас балки билвосита бозор оркали содир буладиган булди. Шундай килиб хозирги даврда бозор ишлаб чикарувчилар билан истемолчининг куп киррали мураккаб алоокаларини уларнинг узро бир бирларига булган тасирини боглайдиган бугин жамият тараккиётида мода алмашинувини таминлайдиган жараён сифатида шаклланди. Бозорнинг асосий белгилари сотувчи ва харидорларнинг узаро келишуви эквивалентлик тамойили асосида айирбошлаш сотувчиларнинг харажатлари коплаиб фойда олиши ва пул туловига кодир булган харидорларнинг талабини кондириш ва ракобатчиликдан иборатдир. Бозор иктисодиётига утаётганн бошка хама мамлакатлардаги каби бизнинг мамлакатимизда хам утиш даври суронларида айрим адабиётларда бозор тушунчасига енгил елпи караб унинг алмисокдан колган эски бир томонлама хозир маносини йукотган тарифини курсатиш холлари учрамокда. Турли муаллифлар томонидан ёзилган макола ва китобларда бозорга турлича тариф берилиб у кизгин мунозараларга сабаб булмокда. Айрим муаллифлар бозорни соотувчи ва харидорлар тартибсиз тупланиб жуфт-жуфт, туп-туп, гурух-гурух булиб олди сотти киладиган жой деб хисобласалар айримлари уни кишиларга ризку руз улашадиган файзу баракали сирли дастурхон деб аатайдилар. Бошка бир гурух муаллифлар эса бозорни ишлаб чикарувчи ва истемолчиларни айникса сода дехконларни алдаш эвазигга яшайдиган ва бойийдиган алдамаса тура олмайдиган мутахамлар тарозидан урадиган каллоблар бирга олиб унга сотадиган ноинсоф олиб сотарлар фирибгар воситачилар тупланадиган кишиларнинг алдашнинг турли хийла найранглари ишлатиладиган бир нопокиза макон сифатида тарифлайдилар. Бу тарифлар малум даражада бозорнинг ижобийй ёкки салбий томонлари ва унинг оллди сотти килиш жойи еканлигини ифода этсада шу билан биргаликда унга бир доирада бир томонлама юзаки караш натижаси булиб унинг хакикий ички мазмунини вазифасини тутган урнини очиб бера олмайди. Бозор товарларни ишлаб чикариш ва айирбошлаш пулнинг вужудга келиши уларнинг ривожланиши натижасида келиб чиккан тарихий тушунча булиб, хозирги даврда кенг таркалган обектив иктисодий жараёндир. Бозор ишлаб чикарувчилар ва истемолчилар сотувчилар ва харидорлар уртассида пул оркали айирбошлаш жараёнида буладиган иктисодий муносабатлар йигиндисидир. Бунда бозорнинг моддий асосини жой эмас балки товар ва пулнинг харакати ташкил этади. Бозор тушунчаси икктисодиётнинг туртта фазаси « ишлаб ччикариш, айирбошлаш , таксимлаш ва истемол жараёнлари»дан факат айирбошлаш жараёнидаги иктисодий муносабатларни уз ичига олади. Бозорда хеч кандай бойлик яратилмайди , ишлаб чикарилмайди кишиларга бахт ризк руз хам улашилмайди леккин уунда турли мамлакатларда жумладан Узбекистонда мавжуд булган минглаб корхоналарда ишлаётган миллионлаб кули гул мехнаткашлар томонидан яратилган товар ва хизматлар кучмас мулклар иктисодий ресурслар ишчи кучи пулга сотилади ва сотиб олинади. Унда олди сотти жараёнидаги зарур булган хизматлар бажарилади. Хар бир жисмоний шахс ёки корхона ишлаб чикарган товар ёки хизмат турини сотади ва узига керакли булган юзлаб товар турларини сотиб олади. Бу олди сотди килаётган кишилар бир бирини курмасликларини танимасликлари хам мумкин. Улар турли хужжат, шартномалар, намуналарга, биноан воситачи ташкилотлар оркали ссавдо килишлари мумкин. Республикамизда ишлаб чикарилаётган пахта, пилла, олтин, машина, трактор, станок, самалёт асбоб ускуна ўғит уруғ ва бошқа юзлаб товар ва хизматларнинг ўз яратилган жойидан шартомаларга бигноан тўғридан тўғри истемолчиларга жўнатилиши фикримизнинг далили бўлиб бозор алохида савдо сотиқ қиладиган жой деб тушуниш тўғри эмаслигини кўрсатади. Бозорга сотишга чиқарилган товар ва хизматлар талабга нисбатан кам бўлса нархлар ошиб кетади, айрибошлашнинг эквиваентлиги мувозанати бузилади, натижада товарни сотувчи меёридан ортиқча даромад олиб тез бойийди ёки аксинча бозолар товарлар микдоридан ошиб кетса нархлар пасайиб кетиб сотувчилар зарар курадилар. Бунинг устига ишлаб чикариш жараёнида сусткашлик нуноклик ва хужасизлик юз бериб ортикча харажатларга йул куйилган булса зарар янада ошиб кетади чуунки бозор бундай ортикча бехуда сарфларни хисобга олмайди. Шундай килиб бозорда каттафойда олиш ёки хонавайрон булиш сабабларини товарни айирбошлаш жараёнда кишилар уртасида юз берадиган муносабатлардан кидириб топиш лозим кан. Савдо булаётган жойда бозор майдонида хеч канака сир асрор йук екан. Озик овкат ва кишлок хужалик махсулотлари дукони тижоратчиларнинг савдо шахобчалари турли хил супермарркетлар йирик савдо марказлар ва савдо ярмакалари ижтимоий хусусий овкатланиш жойлари буларнинг хаммаси бозорнтнг одатдаги куриниишлари булиб у ерда хам юкорида айтилган муносабатлар содир булади. Фонд биржалари чет эл валюталари бозори дон биржалари ва ауционлар юқори даражада ривожланган бозордар бўлиб уларда сотувчи ва харидорлар бир-бири билан акция облигасия миллий валюта ва кишлок хужалик махсулотлари оркали богланади. Бозорнинг айрим турлари сотувчи ва харидорлар уртасидаги шахсий алока билан фаркланса бошкаларида улар хеч качон бир бирини курмайди ёки билмайди. Шунга мувофик бозор алокаларини бевосита ва билвосита алокаларга булинади. Буларнинг хар кандай туридан кати назар унинг иштирокчилари фукоролар турли хил корхоналар фирмалар ва давлат ташкилотидир. Бозор субектлари икки турга сотувчи ва харидорларга булиниб улар бозор муносабатларининг турли вазифаларини бажаради. Сотувчилар бозорга товар ва хизматларни таклиф килиб этади. Харидорлар эса уларга талаб билдиради. Бозор уз субектлари манфатини бир бирига боглаб уларни мувофиклаштиради. Бозорнинг асосий вазифаси ишлаб чиарувчилар томонидан яратилган товар ва хизматларни иктисодий ресурсларни истемолчиларга етказиб беришдан иборат. Бу ерда бозор ишлаб чикариш билан истемолни бир бирига боглайди ишлаб чикарилган товар ёки хизмат уз истемолчисини топади. Бунда бозор воситачи бўлиб хизмат қиади. Бозорда қиймат шакллари алмашади. У қийматни товар шаклидан пул шаклига айлантиради. Индивидуал мехнат сарфлари сифатида чиққан товарлар бозор томонидан тан олинса ижтимий мехнат сарфини намоён қилади ва товарнинг бозор қиймати хосил бўлади. Бозор айрибошлаш категорияси бўлиб ишлаб чиқаришнинг узлуксиз такрораниб туришига ёрдам беради. Ишлаб чиқариш янгидан бошланиши учун яратилган товарлар сотилиши ва уларнинг пулга айланиши пулдан эса керакли иқтисодий ресурслар харид қилиниши зарур. Бозор воситасида товарни сотишдан тушган маблағлар хисобига ишлаб чиқарувчилар ресурслар сотиб олиш йўли билан сарфланган ишлаб чиқариш воситалари ўрнини қоплайдиган ва ишлаб чиқаришни кенгайтириш учун керакли моддий ва мехнат ресурсларига эга бўладилар. Бозор орқали ресурсарнинг эркин харакати таъминланади ва уларнинг тармоқлар ўртасида тақсимланиши рўй беради. Истеъмолчилар бозорда у ёки бу товарга бўлган талабини билдиради. Бозор бу талабни ишлаб чиқарувчилар ва реесурсларни етказиб берувчтиларга узатади. Ресурслар талаб билдирган тармоқлар ва сохалар ўртасида тақсимланиб туради. Бозор иқтисодиётини тартибга солиб туриш вазифасини талаб, таклиф,рақобат ва нархлар ёрдамида бажаради. У ўзида талаб ва таклифни жамлаб бу билан нимани қанча миқдорда ва қайси вақтда ишлаб чиқариш кераклигини аниқлаб беради. Бозор нарх воситасида иқтисодий ресурслари товарларга талаб камайган тармоқлардан талаб ортган тармоқларга оқиб келишини таъминлайди.
Шунингдек адабиётларда бозорнинг бошқа кўплаб қўшимча вазифалари хам келтирилади, бу вазифаларни яққолроқ тасаввур этиш учун уларни махсус чизма кўринишда ифодалаш мумкин:

БОЗОРНИНГ ВАЗИФАЛАРИ

ТАРТИБГА СОЛИШ

РАҒБАТЛАНТИРИШ

НАРХНИ ТАШКИЛ ЭТИШ

НАЗОРАТ ҚИЛИШ

ИҚТИСОДИЁТНИ СОҒЛОМЛАШТИРИШ

ИНТЕГРАЦИЯ

АХБОРОТ БЕРИШ

ВОСИТАЧИЛИК

ТЕЖАМКОРЛИК

БОЗОР СУБЕКТЛАРИ МАНФААТЛАРИНИ РЎЁБГА ЧИҚАРИШ

1-чизма.

Бозор турли хил вазифалари бажарсада улар ўзаро боғлиқ ва бир-бирини тақазо қилади. Бозорнинг мазмунини тўлароқ тушунмоқ учун уларнинг турларини ва ички тузилишии билиш зарур.



Download 72,14 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish