Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги гулистон давлат университети

Сайловларнинг демократик принциплари

Демократик сайловларни вакиллик механизми сифатида амал қилишини бетакрор қадриятга айлантирган, умумэътироф этган қатор принциплар мавжуд. Бу принциплар сайлов қонунчилигида ўз ифодасини топади ва улар муҳим инсон ҳуқуқларидан бири бўлган – сайлаш ҳуқуқи ёки овоз бериш ҳуқуқини таъминлайди.
Парламент демократиясига асосланган конституциявий мамлакатларда аввало вакиллик органларини сайланиш принципи ва уларни шакллантиришдаги халқнинг ҳеч бир бўлинмас ҳуқуқи ҳар томонлама мустаҳкамланади. Бу мамлакатлар конституция­ларида, одатда, сайловларнинг умумийлиги принципи мазмуни очиб берилади. Умумийлик принципи барча аҳолини сайловчи сифатидаги фаол ҳуқуқи, ҳокимият органларига сайланиш учун сайловларда номзод сифатидаги пассив сайлов ҳуқуқини англатади¹⁵⁸.
Бундан мустаснолик бир қанча цензлар билан чегараланган: балоғатга етмаганларнинг ёши, номзодларнинг ёши сал каттароқ бўлиши; суд қарори билан мустаҳкамланган сайловларда иштирок этиш қобилиятига эга бўлмаган руҳий касал фуқаролар. Шунингдек, маънавий цензлар ҳам мавжуддир: суд қарори билан озодликдан маҳрум этилган шахслар ҳуқуқи ҳам чекланади. Умумэътироф этилган қоидалардан ташқари бошқа цензларни ўрнатиш сайловларнинг умумийлик принципини чеклайди ёки уни тўғридан-тўғри бузади.
Собиқ иттифоқ қонунчилигига биноан маълум синфлар ва ижтимоий табақалар сайлов фаоллигини чекловчи қатор тоифавий – синфий цензлар мавжуд эди. Уларнинг рўйхати ва мазмуни давлат ривожланишининг турли босқичларида тез-тез ўзгариб турди.
Жинсий ценз узоқ даврлар аёлларнинг сайловлардаги иштирокини чеклаб келди (баъзи мусулмон мамлакатларида ҳозирга қадар бу каби ценз сақланиб қолмоқда). Мулкий ценз эса камбағал фуқаролар фаоллигини ҳамон чекламоқда. Қатор мамлакатларда ўтроқлик цензи мигрантларнинг сайлов округида сайлаш ва сайланиш ҳуқуқини бир неча йиллар давомида чеклайди.
Ҳозирги давр демократик сайловлар принципларидан бири – тенг сайлов ҳуқуқи ҳисобланади. Унинг амалдаги ифодаси шундан иборатки, қонун чиқарувчи органга ҳар бир депутат деярли тенг миқдордаги фуқаролар вакили ҳисобланади, шунингдек, ҳар бир сайловчи умумий сайлов қарорларига бир хилда таъсир этиш даражаларига эга бўлади. Бу принципга амал қилишнинг ўзига яраша қийинчиликлари мавжуд. Мазкур принципга амал қилиш сайлов округлари чегараларини тўғри белгилаш билан боғлиқ.
Тенг сайлов ҳуқуқи принципи яна бир қанча муҳим талабларга итоат этишни тақозо этади: номзодлар кўрсатиш даврида улар учун тенг имкониятлар яратиш, номзодларни қўллаб-қувватлаш учун йиғиладиган овозларни ва сайловолди тарғиботлари имкониятларининг тенглиги. Шунингдек, номзодларнинг моддий имкониятлари турлича эканлиги ва уларнинг бу имкониятларидан қандай даражада фойдаланишларини назорат қилиш мушкул иш эканлигига эътибор берилса, бу йўналишда тенгликни таъминлаш кўплаб муаммоларнинг келиб чиқишига сабаб бўлади. Шунинг учун ҳам аксарият мамлакатларда номзодлар моддий шарт-шароитлари тенглигини таъминлаш учун сайлов кампанияларини давлат томонидан молиялаштиришга амал қилинади.
Демократик сайловларнинг яна бир мезонларидан бири – сайловларни тўғридан-тўғри ўтказиш принципи ҳисобланади. Парламент демократияси ривожланган мамлакатларнинг кўпчилигида сайловчилар тўғридан-тўғри (делегатлар ёки вакиллар воситасисиз) президент, парламент ва бошқа сиёсий ҳокимият органларини сайлайдилар. Шу билан бирга, баъзан оз сонли махсус сайловчилар сайлов округидаги ёки мамлакатдаги барча сайловчилар иродасини ифода этиши асосида сайлайдиган шаклан билвосита, мазмунан бевосита сайловлар ҳам амалиётда учраб туради. Бу каби шаклан тўғридан-тўғри бўлмаган сайловлар АҚШ президентини сайлашда қўлланилади. Лекин бу сайловлар мамлакатдаги барча сайловчилар қарорини озчилик махсус сайловчилар томонидан ҳеч бир ўзгаришларсиз бажариш асосида рўй бериши эътиборга олинса, у ҳам тўғридан-тўғри сайловлардан кам фарқ қилади¹⁵⁹.
Илгарилари билвосита сайловларни кўплаб қўллаш натижасида сайлов жараёнларидаги демократик мазмун камайиб кетган эди. Аввало, бу каби сайловларни қўллаш сайловчилар сонини камайтириб, ҳар бир фуқарони сайловларда иштирок этишига имкониятлар қолдирмас эди. Шунингдек, бу сайловларда иштирок этишни истамайдиган сайловчилар сони ҳам йилдан-йилга кўпайиб борди. Номзодлар ва уларнинг дастурларига нисбатан эътиборсизлик пайдо бўлди. Шу билан бирга, билвосита сайловлар сиёсий кучлар ўртасидаги кучлар жойлашувини доимо сохталаштириб, сайловчиларни эркин танлаш ҳуқуқларини бузиб келди. Тўғридан-тўғри сайловлар эса барча сайловчиларни овоз беришда иштирок этишига имкониятлар яратиб, сайлов кампаниясини легитимлик асосида кечишини таъминлаб келмоқда.
Демократик сайловларнинг яна бир муҳим принципларидан бири мусабақадошлик ёки ўзаро рақобатдошлик ҳисобланади. Яъни у сайловларда турли хил ижтимоий гуруҳлар ёки қатламлар манфаатларини ифодаловчи турли партиялар ва номзодларни иштирок этишини англатади. Сиёсий партиялар турли хил мафкура ва турли ижтимоий қатламлар сиёсий манфаатлари асосида сайловларга барча тоифадаги фуқароларни жалб қилиш имкониятларига эгадир. Кўппартиявийлик асосидаги рақобатдошлик демократия ривожланган мамлакатлар учун хос бўлиб, у турли ижтимоий манфаатларни тинч мусабақалашув асосида ифодалашни таъминлаб, жамиятнинг ижтимоий-сиёсий барқарорлигига катта ҳисса қўшади. Шу билан бирга, рақобатдошлик асосидаги сайловлар турли ўзаро ижтимоий можароларнинг ҳам тинч йўл билан барҳам топишига имконият яратади.
Барча демократик мамлакатлар томонидан тан олинган принциплардан яна бири – яширин овоз бериш ҳисобланади. Сайловларда яширин овоз бериш натижасида сайловчига ташқаридан тазйиқ ёки таъсир ўтказишнинг олди олинади, ҳар бир сайловчининг эркин бўлиши, ўз хоҳиш-ихтиёрини амалга ошириши учун имкониятлар яратилади. Шунингдек, сайловлар ўтказишдаги яна бир демократик принцип – сайловлар устидан халқ назоратини амалга ошириш ҳисобланади. Шунингдек, сайловлар кампанияларида миллий ва хорижий кузатувчиларнинг иштирок этиши сайлов ўтказилаётган давлатнинг обрў-эътиборини оширади.
Демократик мамлакатлардаги сайловлар ўтказиш принципларидан бири – сайловларнинг эркинлиги ва уларда фуқароларнинг иштирок этишининг ихтиёрийлиги ҳисобланади. Бу принципнинг моҳияти шундаки, ҳеч ким фуқаронинг сайловда эркин ўз хоҳишини билдиришига ёки сайловда иштирок этиши ва этмаслигига таъсир ўтказа олмайди.
Демократик сайловларнинг яна бир принципи – номзодларнинг сайловолди кураши учун тенг имкониятлар яратишдир. Бу принцип номзодлардаги турли моддий ёки сиёсий имкониятлар уларнинг баъзиларига устунликлар ва имтиёзлар яратилишини олдини олиб, барча номзодлар учун тенг имкониятлар яратади. Шунингдек, яна бир принцип – сайловларни бошқа муддатларга кўчириш ёки уни бекор қилишга йўл қўймаслик мақсадидаги сайловлар муддатини чеклаш принципи ҳисобланади. Чунки сайловларни ўтказиш муддати айрим сиёсий кучлар хоҳишига боғлиқ бўлса, сайловлар ўз қадр-қимматини йўқотиши турган гап. Сайловларни аниқ бир хил муддатларда ўтказилиши сайловчиларнинг ўз манфаатлари асосида ҳокимият органларини ўзгартириб туришига кенг имкониятлар яратиб беради¹⁶⁰.
Демократик сайловлар тамойиллари ва бу соҳада шаклланган қадриятларни таҳлил этиш натижасида фуқаролик жамиятининг муҳим жиҳатларидан бири бўлган – фуқароларнинг сиёсий жараёнлардаги иштирокининг нечоғли аҳамият касб этишига доир хулосалар шаклланади. БМТнинг «Инсон ҳуқуқларининг умумжаҳон декларацияси»да ифодаланган «халқ иродаси ҳукумат ҳокимиятининг асоси бўлиши керак», деган демократик қоида асосан сайловлар воситасида амалга оширилиб, унда жамият аъзоларининг хоҳиш-истаклари асосида сиёсий ҳокимиятнинг шаклланиши рўй беради. Ана шу қоидани амалиётда қўллаш натижасидагина фуқаролик жамиятининг ҳокимият органлари фаолиятини назорат қилишлари учун шарт-шароитлар яратилади. Шунингдек, демократик сайловлар фуқаролик жамияти таркибидаги ижтимоий қатламлар ва гуруҳларнинг манфаатларини барқ уришига, бу манфаатлар қутқуси асосида сиёсий жараёнларда фаол иштирок этишига замин тайёрлайди. Умуман олганда, сайловларнинг эркин ва адолатли ўтиши фуқаролик жамиятининг ривожланиш даражасини билдиради ва унга яшовчанлик қобилиятини бахш этади.